Tragedia grekokatolików w ZSRR

Greckokatolicka katedra św. Jura we Lwowie

Pierwszy sygnał o zamiarze unicestwienia grekokatolików, którzy przetrwali na terenach dawnego zaboru austriackiego, pojawił się natychmiast po zagarnięciu tych terenów przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Nowi okupanci natychmiast rozpoczęli regularną wojnę z religią, jak miało to miejsce w ZSRR. Represje nie trwały co prawda długo, gdyż w czerwcu 1941 r. Niemcy rozpoczęły wojnę z Sowietami, które w pierwszym okresie cofały się pod naporem wroga. Kiedy jednak w lipcu 1944 r. ZSRR odzyskał inicjatywę i ponownie zajął te ziemie, uderzenie w unitów było tylko sprawą czasu.

Pierwszego listopada 1944 r. zmarł we Lwowie cieszący się wielkim autorytetem wśród grekokatolików ich zwierzchnik, metropolita Andrij Szeptycki. Władze zezwoliły na publiczny pogrzeb i początkowo nie utrudniały zbytnio działalności Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego (UKGK), liczyły bowiem m.in. na to, że hierarchom unickim uda się powstrzymać antysowiecką i nacjonalistyczną działalność Ukraińskiej Armii Powstańczej. W tym celu na przełomie listopada i grudnia 1944 r. w Moskwie przebywała delegacja UKGK, którą namawiano, aby wpłynęła na UPA, ale niemal jednocześnie władze szykowały się do rozprawy zarówno z partyzantką ukraińską, jak i z samym Kościołem.

Początek końca

Przygotowaniem do niej była gwałtowna kampania prasowa przeciw unitom i Watykanowi, rozpoczęta 8 kwietnia 1945 r. Trzy dni później aresztowano biskupów greckokatolickich, zajęto kurie biskupie we Lwowie i Stanisławowie, po czym do więzień trafiło wielu ważnych księży UKGK. Już 4 maja aresztowano także władze Ormiańskiego Kościoła Katolickiego z wikariuszem kapitulnym ks. Dionizym Kajetanowiczem na czele. W połowie maja uwięziono dwóch biskupów greckokatolickich w Przemyślu: Jozafata Kocyłowskiego i Grzegorza Łakotę, po czym natychmiast wywieziono ich w głąb ZSRR, gdzie spotkał ich taki sam los, jak ich współbraci z UKGK.

Niemal równocześnie z tymi represjami do Lwowa przybyli dwaj rosyjscy biskupi prawosławni w towarzystwie księży, którzy – nie czekając na rozwój wydarzeń – przejęli zamknięty przez milicję greckokatolicki sobór św. Jura i kilka innych obiektów greckokatolickich. W mediach ogłoszono również wezwanie ówczesnego patriarchy Moskwy i Wszechrusi Aleksego I do zerwania więzi z Watykanem i „powrotu” do jedności z prawosławiem rosyjskim. W nazewnictwie posłużono się takim właśnie określeniem: wozjednanie, czyli ‘ponowne zjednoczenie’. A przecież unici nie mogli się „ponownie zjednoczyć” z rosyjską Cerkwią, gdyż całe ich pokolenia od 3,5 wieku pozostawały w łączności z Rzymem, a nie z prawosławiem moskiewskim.

W odpowiedzi na list Aleksego I 18 maja 1945 zawiązała się trzyosobowa „grupa inicjatywna”, stawiająca sobie za zadanie doprowadzenie do przejścia grekokatolików na prawosławie. Na jej czele stanął ks. Hawryjił Kostelnyk, a pozostałymi członkami byli księża: Mychajło Melnyk i Antonij Pelwećkyj. Zaraz też ogłoszono, że władze będą uznawać za przedstawicieli Kościoła grekokatolickiego tylko tę grupę. Mając takie poparcie, rozpoczęła ona bezpardonową kampanię przeciw Unii i Watykanowi oraz akcję namawiania innych duchownych do przyłączenia się do niej.

Mimo blokady informacyjnej na zewnątrz, wiadomości o poczynaniach grupy i władz dotarły do Watykanu i spowodowały interwencję Piusa XII, który 23 grudnia 1945 r. ogłosił encyklikę Orientales omnes, ostro potępiającą prześladowania za wiarę w Sowietach, jakie dotknęły tamtejszych grekokatolików. Był to w istocie jedyny publiczny głos na świecie w ich obronie. Papież niewiele jednak mógł zdziałać; raczej zaostrzył represje, w prasie sowieckiej pojawiły się bowiem stałe w takich wypadkach zarzuty o „ingerencji watykańskiej w wewnętrzne sprawy wierzących radzieckich”.

Pseudosobór Lwowski

Zimą 1945 r. przystąpiono do organizowania soboru „zjednoczeniowego”. Aby podnieść jego rangę i choć trochę go uprawomocnić, dwaj księża „inicjatywnicy”, Melnyk i Pelwećkyj, zostali w lutym 1946r. w Kijowie konsekrowani na biskupów prawosławnych. W ten sposób w przyszłym soborze mogli wziąć udział biskupi, co miało nadać mu pozory legalności.

Sam „sobór” odbył się 8-10 marca 1946 r. w katedrze św. Jura we Lwowie. Zaproszono nań 247 osób, z których przybyło 232, w tym 216 księży; resztę stanowili świeccy. Aby uniknąć nieprzewidzianych zachowań, opracowano szczegółowy program przedsięwzięcia, m.in. nie było dyskusji, głosowano publicznie i oczywiście jednomyślnie. Od razu 8 marca zebrani „przegłosowali” czteropunktową uchwałę. W punkcie pierwszym unieważniono Unię Brzeską, w drugim – zerwano z Kościołem rzymskim (papieskim) i potępiono go za to, że „w XI w. sztucznie wyłamał się z pierwotnego braterskiego Kościoła prawosławno-soborowego”, w trzecim – powrócono do „wiary ojców”, czyli prawosławia, wreszcie w czwartym punkcie „zjednoczono się ponownie” z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym w Związku Radzieckim.

Stosownie do ówczesnej praktyki „ojcowie soborowi” wystosowali też wiernopoddańcze telegramy do Józefa Stalina i władzy sowieckiej, do Rady Najwyższej Ukrainy, do patriarchy Aleksego I i kilka innych, a na zakończenie – była to Niedziela Triumfu Prawosławia – odprawili uroczystą liturgię dziękczynną za „zjednoczenie”. Przewodniczył jej patriarszy egzarcha Ukrainy metropolita Jan, który zresztą przemawiał wyłącznie po rosyjsku.