Pierwsze kroki Jezusa

Skąd autor średniowiecznego Poliptyku Zwiastowania z Jednorożcem wiedział, jak namalować Jezusa uczącego się chodzić?
Dziecko zaczyna stawiać pierwsze kroki czasem już około dziesiątego miesiąca życia, chodzić zaczyna na ogół między dwunastym a osiemnastym miesiącem życia. Czytając Biblię, możemy poznać wiele faktów z najwcześniejszego dzieciństwa Jezusa, ale żaden z ewangelistów nie pisze, jak Święte Dziecię uczyło się chodzić. A jednak artyści podejmowali ten temat. Oto mały Jezus stawia pierwsze kroki, opierając się o chodzik, nazywany w średniowieczu sustentaculum. Chłopcu asystują trzej aniołowie, a obok siedzi Matka zajęta tkaniem. Tę piękną scenę zobaczymy w Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie. Znajduje się na jednej z kwater Poliptyku Zwiastowania z Jednorożcem, dzieła imponującego rozmiarem, bogactwem złotych wykończeń i zagadkowych detali.

Ta niezwykła nastawa ołtarzowa powstała we Wrocławiu ok. 1480 r. i pierwotnie znajdowała się w tamtejszym kościele parafialnym pod wezwaniem św. Elżbiety.

Szafa i skrzydła

Były to czasy, kiedy nastawy – na równi z malarstwem ściennym i dekoracjami fasad świątyń – były najważniejszymi środkami wypowiedzi i przekazu treści religijnych. Nastawy ołtarzowe mogły być dziełem złotniczym, snycerskim oraz malarskim. Mamy je w formie mniej skomplikowanej – jak dyptyk, co oznacza dwa skrzydła dodane do części stałej – i bardziej rozbudowanej – jak kwadryptyk, czyli cztery skrzydła. Czy pentaptyk. Nazwy „tryptyk” i „pentaptyk” mówią o nieparzystej liczbie skrzydeł. Nastawy mogły być zamykane, ale bywały także nieruchome. Zawsze były dekorowane z obu stron: na awersie, czyli wewnętrznej stronie przyległej do korpusu, i na rewersie, stronie zewnętrznej. Skrzydło mogło dzielić się na kwatery, co oznacza jedną przedstawioną scenę. I jest to już ostatnie trudne określenie.

Nasz poliptyk, co oznacza wiele skrzydeł, z jednorożcem składa się z szafy – głównego przedstawienia – oraz czterech ruchomych skrzydeł. Poniżej widoczna jest predella, a powyżej pierwotnie wznosiło się kilkumetrowe (!) ażurowe dekoracyjne zwieńczenie. Sceny widoczne podczas otwarcia, kiedy obie pary skrzydeł są po bokach i ukazują całe wnętrze, zostały wykonane techniką snycerską, a pozostałe zostały namalowane. Wymiary tego dzieła są imponujące: obecnie liczy ok. 4 metrów, ale pierwotnie – kiedy było jeszcze zwieńczenie – jego wysokość wynosiła ok. 7 metrów!

Legendarny jednorożec

Tajemnica tego dzieła fascynuje miłośników historii sztuki od dawna. Dlaczego autor namalował tak rzadki w sztuce chrześcijańskiej i w samym średniowieczu motyw Jezusa uczącego się chodzić? Skąd pomysł na ukazanie modlitwy różańcowej? Na jakich instrumentach grają ukazane w wielu miejscach anioły? Odpowiedzi można szukać, próbując odczytać znaczenie poszczególnych scen i zagłębiając się w ich treść. W centralnym przedstawieniu widzimy Zwiastowanie jako polowanie na jednorożca.

Fizjologus, napisany ok. II wieku po Chrystusie traktat zoologiczny, podawał, że jednorożec, zwierzę zarówno silne, jak i bardzo płochliwe, może zostać schwytany tylko dzięki powabowi dziewicy. To jednorogie, legendarne zwierzę zyskało popularność szczególnie w XV wieku. Jednorożec symbolizował czystość i dziewictwo Najświętszej Panny Maryi, a także Wcielenie Chrystusa. Stąd Archanioł Gabriel ukazany został jako polujący z rogiem myśliwskim w dłoni. Ksiądz profesor Stanisław Kobielus, słynny historyk sztuki, w swoim „Bestiarium chrześcijańskim” pisał, że „jednorożec należy do zwierząt legendarnych i według dawnych podań miał wygląd zbliżony do konia lub osła, białą sierść i ciemnoniebieskie oczy; z jego czoła wyrastał pojedynczy, długi, ostry i kręcony spiralnie róg, biały u podstawy, w środku czarny, u szczytu zaś purpurowy”. Do dziś zachowało się w Europie około 30 nastaw ołtarzowych ukazujących scenę Zwiastowania jako polowanie na jednorożca, w tym ta prezentowana w Warszawie. Warto w tym miejscu dodać, że uchwały Soboru Trydenckiego (1545–1563) zabroniły stosowania motywu jednorożca jako wizualnego wyobrażenia Wcielenia Chrystusa.

Prawie zawsze autorzy umieszczali scenę Zwiastowania w Hortus conclusus, symbolicznym ogrodzie zamkniętym, wypełnionym niezwykłymi atrybutami. Wszystko razem nawiązywało do dziewictwa Matki Bożej. W naszym poliptyku w tle szafy możemy spróbować rozpoznać złote elementy, nawiązujące głównie do starotestamentalnej księgi Pieśń nad Pieśniami. Są to Wieża Dawidowa i Wieża z kości słoniowej, Naczynie złote lub Zwój zapieczętowany, prawdopodobnie Krzew gorejący i Źródło wody żywej.

Średniowieczna łamigłówka

Obok Archanioła ukazano tu także św. Jana Chrzciciela odzianego w strój z wielbłądziej wełny, a po drugiej stronie św. Jadwigę Śląską z modelem świątyni w dłoniach. Centralnie powyżej widzimy scenę Koronacji NMP. Na rzeźbiarskich kwaterach skrzydeł bocznych widać, idąc od góry po lewej stronie: Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, a po prawej Ucieczkę do Egiptu, Ofiarowanie Jezusa w Świątyni i Zaśnięcie Maryi.