Emisariusz

Naprawdę nazywał się Kozielewski. Nazwisko poświęcił dla dobra sprawy. Kiedy jesienią 1942 r. przybył do Londynu, otrzymał od polskiego rządu zadanie informowania brytyjskich polityków o sytuacji politycznej w Polsce. Celem było przekonanie ich do wsparcia polskiego podziemia. Kozielewski jako naoczny świadek miał zwiększać wiarygodność i siłę przekazu. Przydługie nazwisko „Kozielewski” zmieniono na „Karski”, żeby Brytyjczykom łatwiej było je zapamiętać.

Rozmowy z najważniejszymi notablami zostały poprzedzone wizytami u dentysty. Bez zębów – straconych podczas przesłuchań Gestapo – robiłby złe wrażenie. „Ma pan wyglądać jak amant filmowy, wtedy chętniej będą pana słuchali – tłumaczył mu Jan Ciechanowski, ambasador Polski w USA, kiedy Karski kontynuował swoją misję za Atlantykiem. – Muszą wyjść przekonani (…), że inwestując w nasze podziemie, będą mieli całe bataliony takich jak ty kowbojów”.

Pod tym względem Karski nadawał się do swojej roli doskonale. Był mężczyzną „wysokim, przystojnym i niesłychanie pewnym siebie”, „o uderzającej powierzchowności, jakby przeszedł przez wielkie cierpienia (…)”.

DOŚWIADCZENIE

W tym ostatnim opisie nie ma cienia przesady. Karski przeżył rzeczy, które musiały zostawić na jego powierzchowności trwały ślad. Po kampanii wrześniowej trafił do niewoli. Udało mu się z niej wydostać i zaraz potem wszedł do konspiracji. W styczniu 1940 r. wyruszył z pierwszą poważną misją kurierską do rządu gen. Władysława Sikorskiego w Angers we Francji. Tam podyktował raport o sytuacji w kraju, znany dziś przede wszystkim z fragmentów dotyczących losu Żydów. Karski pisał w nim m.in. o obecnych w polskim społeczeństwie uprzedzeniach antyżydowskich. Te fragmenty zostały ocenzurowane przez emigracyjnych polityków polskich, co dziś niektórzy historycy ujawniają w atmosferze skandalu. Zapomina się, że cele raportu Karskiego były polityczne, a rząd polski nie miał żadnego interesu w przedstawianiu Polaków w niekorzystnym świetle.

Karski miał 25 lat, więc polityki dopiero się uczył. Został jednak doceniony i do Warszawy wracał jako emisariusz rządowy do przywódców podziemia. W kraju stał się pośrednikiem między nimi w procesie budowania struktur państwa podziemnego. Konieczna stała się ponowna podróż do Francji w celu przekazania rządowi obrazu rozwoju sytuacji. Pisał: „Wyraźnie zakreślono mi rolę spowiednika, a właściwie swoistego «kanału» konfesyjnego między Warszawą a Paryżem”.

Tym razem jednak Karski wpadł. Został aresztowany na Słowacji. Torturowany przez Gestapo, obawiał się, że się złamie. Znał niemal całe dowództwo podziemia, odpowiedzialność była więc ogromna. Przerosła go – Karski próbował samobójstwa, podcinając sobie żyły. Wyczerpanego więźnia Gestapo kazało przewieźć do szpitala w Nowym Sączu, gdzie przez spowiadającego go księdza Karskiemu udało się skontaktować się z podziemiem. Po spektakularnej ucieczce, zorganizowanej przez Związek Walki Zbrojnej i Polską Partię Socjalistyczną, dowiedział się, że partyzanci biorący udział w akcji dostali dwa rozkazy: uwolnić go lub – w razie niepowodzenia – zlikwidować.

PŁYTA GRAMOFONOWA

Z kolejną misją na Zachód Karski wyruszył pod koniec września 1942 r. Miał przekazać informacje o sytuacji w kraju oraz postulaty podziemnych stronnictw politycznych do polityków na emigracji. Wśród wielu osób zwracających się do Karskiego o pośrednictwo znajdował się przedstawiciel konspiracji żydowskiej Leon Feiner, który umożliwił Karskiemu dwukrotne wejście na teren warszawskiego getta i obecność w getcie tranzytowym w Izbicy.

Podróż do Londynu trwała aż dwa miesiące. W tym czasie dotarły tam już mikrofilmy, których przesyłkę Karski nadzorował – list żydowskiej partii socjalistycznej Bund na temat sytuacji Żydów w kraju oraz słynny „Protest!” Zofii Kossak – odezwa będąca wyrazem sprzeciwu katolików polskich wobec zagłady Żydów. Nie były to pierwsze informacje o zagładzie, jakie dotarły na Zachód, ale ich wymowa była wzmocniona przez osobiste świadectwo Karskiego, który odwiedzał getta i potrafił o tym przejmująco opowiadać.

Sam Karski twierdził, że spełniał funkcję „żywej płyty gramofonowej”. Porównanie jest trafne odnośnie do jego roli pośrednika między podziemiem a emigracją, która angażowała przede wszystkim jego niesamowitą pamięć. Ważniejszą częścią jego misji były jednak spotkania z politykami krajów alianckich. Na nich już Karski nie był „płytą gramofonową”, ale raczej muzykiem, który nie tylko musi doskonale zagrać wyuczoną piosenkę, ale i dostosować wykonanie do wrażliwości publiczności.

TO NIE SEZON NA POLSKĘ

Pod koniec 1942 r. rozpoczął serię spotkań z politykami krajów zachodnich najwyższego szczebla, starając się pozyskać sympatię establishmentu do sprawy polskiej. Szczytowym momentem misji było spotkanie z prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem. Z jednej strony Karski odniósł sukces, zrobił bowiem na Roosevelcie ogromne wrażenie. Sekretarz stanu Cordell Hull relacjonował: „Prezydent jest tak wstrząśnięty opowieścią tego młodego człowieka, że nie mówi o niczym innym”. Z drugiej strony nie udało się uzyskać nic poza ogólnikowymi zapewnieniami o przyjaźni. Dodatkowo Roosevelt oznajmił, że konieczna będzie korekta wschodnich granic Polski, a jedynym sposobem uratowania Żydów (część rozmowy dotyczyła holokaustu) jest wygranie wojny – co w praktyce oznaczało odmowę udzielenia dodatkowej pomocy.

Karski podejmował kolejne próby zainteresowania opinii publicznej sprawą polską. Udał się nawet do Hollywood z propozycją scenariusza filmu wojennego o polskim podziemiu. Odbił się jednak od muru – producentów „raziła antysowieckość” przekazu. Jan Ciechanowski tłumaczył mu: „Nie martw się, Johnny, po prostu to nie sezon na Polskę”. Tak jest chyba do dzisiaj, skoro Jan Karski przedstawiany jest przede wszystkim – również w polskiej polityce historycznej – jako działacz na rzecz ratowania Żydów. Perspektywa Karskiego była inna. Jak wyznał kiedyś skromnie: „Wszyscyśmy robili, co mogliśmy, dla ojczyzny”.