Świątynia, zanim uległa zadanym przez Niemców zniszczeniom, miała za sobą wspaniałą przeszłość. Pierwszy kościół w tym miejscu ufundowany został przez książąt mazowieckich z rodu Piastów już w XIII w. i początkowo był ich kaplicą zamkową. W 1339 r. odbył się w świątyni sąd nad Krzyżakami, który wytoczył Kazimierz Wielki. Przedstawiciele papieża Benedykta XII nakazali im zwrot Polsce Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Pomorza Gdańskiego, ziem chełmińskiej i michałowskiej oraz zapłacenie odszkodowania w wysokości 194 500 grzywien. Biskup Wojciech Jastrzębiec, późniejszy prymas Polski, i książę Janusz I Starszy ufundowali wtedy dużą świątynię murowaną. Powstała ona w 1370 r., choć niektórzy historycy skłonni są przyjąć, że budowla została wzniesiona na przełomie XIV i XV stulecia. Tenże książę Janusz I Starszy w 1398 r. sprowadził do kościoła kapitułę z Czerska, a książęta mazowieccy dbali odtąd o świątynię i jej wyposażenie. Na przykład księżna Anna Mazowiecka w 1428 r. dobudowała kaplicę dla księży mansjonarzy.
Po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy ówczesna kolegiata stałą się kościołem królewskim. Zygmunt III Waza ufundował nowy ołtarz główny, Władysław IV przerobił fronton świątyni, Jan III Sobieski ufundował stalle kanonickie, a po zwycięstwie pod Wiedniem przywiózł i przekazał chorągiew Mahometa. W XVI w. za sprawą rodziny Baryczków w kościele umieszczono – obecny tam do dzisiaj – krucyfiks cudownego Pana Jezusa.
Ważnymi wydarzeniami były koronacje królewskie Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także zaprzysiężenie Konstytucji 3 maja. Wybitnymi kaznodziejami kolegiaty byli kaznodzieje królewscy: jezuita ks. Piotr Skarga i dominikanin o. Fabian Birkowski. W czasach zaborów w Warszawie powstała diecezja (1798), a w 1817 r. metropolia, co zaowocowało podniesieniem kolegiaty do rangi najpierw katedry, a następnie archikatedry.
We wrześniu 1939 r. katedra została uszkodzona przez bomby Luftwaffe i ostrzał artyleryjski. Ucierpiał dach, runęła część średniowiecznych sklepień, wyleciały szyby w oknach, częściowo zrujnowane zostało wnętrze. Próbowano zabezpieczać świątynię, aby mogła nadal służyć kultowi Bożemu.
Niestety, w 1944 r. katedra została niemal całkowicie zniszczona. W liście do papieża Jana XXIII, datowanym miesiąc przed konsekracją świątyni, prosząc o błogosławieństwo na tę uroczystość, kard. Wyszyński pisał: „W 1944 roku podczas Powstania Warszawskiego katedra była terenem walk. Wojska powstańcze walczyły tutaj w obronie niemal każdego metra posadzki. Niemcy zdołali wprowadzić do archikatedry czołg naładowany materiałami wybuchowymi: wybuch zniszczył ogromną część budowli. Po upadku Powstania Warszawskiego Vernichtungskommando ładunkami trotylu wysadziło w powietrze katedrę i zniszczyło 90 procent murów. Katedra warszawska padła ofiarą nienawiści najeźdźcy, który w samej stolicy wysadził w powietrze kilkadziesiąt największych świątyń”.
Po zakończeniu działań wojennych ówczesny prymas Polski kard. August Hlond podjął decyzję o odbudowie katedry, a także wielu innych kościołów stolicy. Wiosną 1945 r. przykryto mury zakrystii tymczasowym dachem i naprawiono wyrwy w kaplicy cudownego Pana Jezusa, jako najmniej uszkodzonej części katedry. W 1946 r. rozebrano fragmenty ścian grożące zawaleniem. Rozpoczęto też usuwanie gruzów. Wysokość rumowiska wynosiła 8 metrów. Uprzątanie gruzów organizowane przez państwowe Biuro Odbudowy Stolicy nie wystarczało. Na apel władz kościelnych zaczęli zgłaszać się ochotnicy, którzy na furmankach wywozili tony gruzu.
W 1947 r. kard. Hlond powołał Radę Prymasowską Odbudowy Kościołów Warszawy. Projekt odbudowy katedry – w stylu gotyku mazowieckiego – na prośbę prymasa przygotował prof. Jan Zachwatowicz, wybitny polski architekt, za konstrukcję nośną odpowiedzialny był prof. Stanisław Hampel, kierownictwo prac budowlanych spoczywało na prof. inż. Stanisławie Marzyńskim. Kard. Hlond 24 czerwca 1947 r. poświęcił mury odbudowującej się katedry.
Po jego śmierci odbudowę pierwszej świątyni Kościoła warszawskiego prowadził kard. Stefan Wyszyński. Do pracy zgłosiły się liczne grupy ochotników. Kroniki podają, że wyróżniały się grupy młodzieży z Kutna i Legionowa. Już 24 czerwca 1950 r. kard. Wyszyński odprawił w ciągle odbudowywanej katedrze pierwszą Mszę Świętą. Gdy Prymas Wyszyński był uwięziony (1953-1956), prace kontynuowano, choć władze zmieniły nazwę Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Stolicy na Radę Archidiecezjalną OKS.
Uroczysta konsekracja katedry odbyła się 9 czerwca 1960 r. Dokonał jej kard. Stefan Wyszyński, który wcześniej wystarał się u Jana XXIII o nadanie jej tytułu bazyliki mniejszej.
Przypominają się słowa prymasa Wyszyńskiego: „Gdy wchodzisz w progi katedry, stąpaj ze czcią, bo idziesz po śladach ofiarnej krwi rodaków, i wracaj do pracy, gotów naśladować najlepszych synów Polski”.
 | Wojciech Świątkiewicz |
.jpg)
Co? Gdzie? Kiedy?
