Rząd Skrzyńskiego upadł, bo poparcie dla niego wycofała Polska Partia Socjalistyczna. PPS uważała, że zagrożeniem dla demokracji będzie kolejny gabinet Witosa, i liczyła na Piłsudskiego, który za młodu był socjalistą. Przygotowania do akcji zbrojnej rozpoczęły się przed majem. Minister spraw wewnętrznych w rządzie Skrzyńskiego gen. Lucjan Żeligowski zorganizował manewry wojskowe pod Rembertowem i ściągnął tam wierne Piłsudskiemu oddziały. Nowy minister gen. Juliusz Tarnawa Malczewski odwołał ćwiczenia, ale rozkaz nie został wycofany. Pojawiły się pogłoski o tajemniczej napaści na willę marszałka w Sulejówku, co wywołało powszechne oburzenie.
12 maja 1926 r. do Warszawy ruszyły oddziały wspierające Piłsudskiego. Akcję poparła PPS i komuniści. Tymczasem rząd szykował obronę.
Około 17.00 doszło do spotkania marszałka i prezydenta Stanisława Wojciechowskiego na moście Poniatowskiego. Wbrew nadziejom Piłsudskiego prezydent stanął po stronie rządu, doszło więc do starć z użyciem karabinów maszynowych, artylerii, czołgów i samochodów pancernych. Po stronie marszałka wystąpiło ok. 15 tys. żołnierzy, a po stronie rządu niecałe 6 tys., bo inni nie zdołali do stolicy dotrzeć. PPS zorganizowała strajk na kolei, by uniemożliwić przejazd prorządowych jednostek. Piłsudski tymczasem zyskiwał wsparcie kolejnych oddziałów.
14 maja zebrała się Rada Gabinetowa. Rząd chciał zaprzestać walk – Wojciechowski i Witos obawiali się wojny domowej – ale wspierający go generałowie Tadeusz Rozwadowski i Stanisław Haller nie chcieli się poddawać. Proponowali ewakuację do Poznania. Jednak Wojciechowski wydał wojsku rozkaz zaprzestania walk, a w nocy z 14 na 15 maja złożył dymisję. Podobnie uczynił rząd Witosa. Funkcję prezydenta przejął marszałek sejmu Maciej Rataj.
RZĄDY SANACJI
Rataj powołał nowy rząd z Kazimierzem Bartlem na czele; Piłsudski został w nim ministrem spraw wojskowych. 31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało go na prezydenta (otrzymał 292 głosy, gdy kontrkandydat, endek Adolf Bniński – 193), ale odmówił przyjęcia urzędu, rekomendując na swoje miejsce prof. Ignacego Mościckiego (dostał 281 głosów, a Bniński 200).
W wywiadzie z 25 maja marszałek powiedział: „nie przestanę twierdzić, że zrobiłem jedyny w swoim rodzaju fakt historyczny, żem zrobił coś podobnego do zamachu stanu i potrafił go natychmiast zalegalizować i żem uczynił coś w rodzaju rewolucji bez żadnych rewolucyjnych konsekwencji”. Istotnie bowiem przeciwnicy Piłsudskiego nie zostali początkowo poddani prześladowaniom. Ale systematycznie wprowadzane były rządy autorytarne. Już w sierpniu dokonano zmian w konstytucji, wzmacniając władzę wykonawczą kosztem ustawodawczej. Potem ten proces się pogłębiał, aż w 1935 r. przyjęta została konstytucja kwietniowa, zdecydowanie ograniczająca demokrację. Już pół roku wcześniej za zgodą Piłsudskiego utworzono w Berezie Kartuskiej obóz dla jego krytyków i przeciwników sanacji. Osadzeni trafiali tam bez wyroku sądu. Więźniem obozu był m.in. publicysta Stanisław Mackiewicz. Przed osadzeniem w Berezie ucieczką do Czechosłowacji salwował się w ostatniej chwili Wojciech Korfanty.
W wyniku krwawych walk w maju 1926 r. zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów. W tamtych latach prawicowe zamachy stanu miały miejsce w wielu krajach Europy: w 1926 r. na Litwie, w 1934 r. w Estonii i na Łotwie, a także w Bułgarii; faszyzujące tendencje przejawiali rządzący na Węgrzech i w Portugalii. We Włoszech rządzili faszyści Mussoliniego, a w Niemczech NSDAP Hitlera. Polska nie była więc wyjątkiem.
Rządy Piłsudskiego przyniosły wzmocnienie państwa i umacnianie gospodarki, m.in. zbudowano Gdynię i Centralny Okręg Przemysłowy. Jednak autorytarne rządy budziły coraz większy opór społeczny. Śmierć marszałka w 1935 r. przyniosła zmiany na gorsze. Piłsudski ostrzegał, że nie można dopuścić do wojny jednocześnie z Niemcami i Sowietami; jego następcy nie zdołali tego dokonać. Znakomici dowódcy z czasów Legionów i wojny polsko-bolszewickiej okazali się niezdolni zarówno do skutecznego kierowania krajem, jak i efektywnego dowodzenia wojskiem we wrześniu 1939 r.
Co? Gdzie? Kiedy?
