Kościół na wirażu historii - analiza cz. 1

Zdaniem autorów raportu „Kościół w Polsce 2023” w ostatnich latach znalazł się on na bardzo trudnym „wirażu” swej historii. Pomimo licznych i stosunkowo młodych sił apostolskich, szerokiej działalności duszpasterskiej, wielości instytucji, jak i ogromu pracy charytatywnej, dotyka go wiele zjawisk kryzysowych. 

Dynamiczne siły Apostolskie

Raport ukazuje, że Kościół w Polsce dysponuje wciąż silnym i stosunkowo młodym, szczególnie w porównaniu z innymi krajami Europy, potencjałem apostolskim. Warto zauważyć, że nigdy w ponadtysiącletniej historii nie było w Polsce tak wielu duchownych – ich liczba sięga 34 tys. (łącznie z kapłanami zakonnymi oraz tymi pracującymi poza granicami). Kapłani ci obsługują 10 tys. 352 parafie w 45 diecezjach. Część z nich prowadzi także katechizację w szkołach bądź pełni funkcję kapelanów w Siłach Zbrojnych, systemie więziennictwa lub w szpitalach. Ok. 2 tys. polskich księży jest zaangażowanych w duszpasterstwo polonijne, prowadzone w ok. 1,5 tysiąca ośródkach w różnych punktach świata.

Zakony i świeccy

Wciąż nie do przecenienia jest działalność apostolska i charytatywna zakonów, które stanowią cenne uzupełnienie wobec struktur diecezjalnych. Do instytutów życia konsekrowanego należy niemal 27 tys. osób: 16,1 tys. kobiet ze zgromadzeń czynnych oraz 1, 2 tys. mniszek kontemplacyjnych, jak również 10,7 tys. mężczyzn. 

W pracę apostolską angażuje się w różnych formach także ok. 5-6 proc. wiernych świeckich, w sumie nieco ponad 2  mln. 

W ostatnich latach w przestrzeni kościelnej pojawia się coraz więcej nowych inicjatyw ewangelizacyjnych czy wręcz nowych form apostolstwa, jak chociażby spotkania lednickie, łódzka Arena Młodych, Orszaki Trzech Króli, ekstremalne Drogi Krzyżowe bądź liczne festiwale muzyki chrześcijańskiej. Nie spada też – poza okresem pandemii – ruch pielgrzymkowy, który znajduje wiele nowych form i kształtów. Obserwujemy zatem proces duchowego i intelektualnego pogłębienia tych środowisk, które silnie tkwią w Kościele i czują się wezwane do udziału w nowej ewangelizacji. Intensywnie rozwijają się też nowe media o charakterze ewangelizacyjnym.

Zaangażowanie w sferze praktycznego miłosierdzia

Kościół katolicki jest w Polsce drugą po państwie instytucją świadczącą pomoc ludziom potrzebującym: ubogim, chorym, niepełnosprawnym, bezrobotnym, uzależnionym i zmarginalizowanym. Główną instytucją pomocy Kościoła jest Caritas Polska wraz z Caritas diecezjalnymi. Sieć placówek Caritas prowadzi działalność na wielu polach: od niesienia pomocy osobom ubogim, chorym, niepełnosprawnym i starszym, przez wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży, po inicjatywy skierowane do migrantów i uchodźców oraz interwencje humanitarne w krajach dotkniętych skutkami wojen i klęsk żywiołowych.

Misje

Polscy misjonarze są relatywnie młodzi i bardzo cenieni na świecie za gorliwość, inwencję i umiejętność adaptowania się do lokalnych warunków. Na misjach w 99 krajach posługuje 1743 Polaków – najwięcej w Ameryce Południowej (głównie w Brazylii, Boliwii i Argentynie) i Afryce (najwięcej w Kamerunie, Zambii i Tanzanii). Dynamicznie rozwija się wolontariat misyjny, który wydaje się przyszłością misji. 

Wiara Polaków – zmiany pokoleniowe, przyspieszająca sekularyzacja

Raport dowodzi, że wiara religijna stanowi wciąż istotny element polskiego pejzażu, a Kościół dysponuje tu jednymi z najliczniejszych w Europie siłami apostolskimi. Pomimo to polska religijność różnicuje się w zależności od przynależności pokoleniowej czy środowiska społecznego. Coraz trudniej jest mówić o niej jako o głównym wyznaczniku naszej kulturowej tożsamości. Polska – podobnie jak inne kraje Europy – staje się krajem o bardzo zróżnicowanej religijności. Kościół przestaje być już autorytetem powszechnym, ale pozostaje wciąż ważnym autorytetem dla dużej części społeczeństwa.

Znacznemu osłabieniu ulega tzw. katolicyzm kulturowy, na rzecz wiary z osobistego wyboru, której warunkiem są własne, głębsze doświadczenia religijne. Osłabienie wiary dostrzegalne jest szczególnie w młodym pokoleniu Polaków. O ile jeszcze do niedawna można było mieć nadzieję, że polskie społeczeństwo jest znacznie bardziej odporne na charakterystyczne dla Zachodu nurty sekularyzacyjne, dziś ta nadzieja coraz bardziej wygasa.

Socjologowie przez lata mówili o „pełzającej sekularyzacji”, a dziś zaczynają używać terminu „sekularyzacja galopująca”. Można odnieść wrażenie, że Kościół w Polsce wchodzi w dość niebezpieczny „wiraż” swej historii.

Deklaracje wiary

Choć wciąż utrzymuje się dość wysoki poziom deklaracji wiary w Boga (ok. 80 proc.  społeczeństwa), to znacznie szybciej spada więź z Kościołem o czym świadczy spadek praktyk (29,5 proc. systematycznie praktykujących).  O ile w 1992 r. czyli u progu epoki wolności, 94 proc. Polaków deklarowało się jako wierzący, to w 2022 r. ich procent spadł do 79,7 proc. czyli o 15 punktów procentowych.

CZYTAJ RÓWNIEŻ: Kościół na wirażu historii - analiza cz. 2

Praktyki

Znacznie szybszy jest spadek praktyk niedzielnych, z 50,3 proc. w 1990 r. do 36,9% proc. w 2019 r., 28 proc. w  2021 r. (okres pandemii) oraz do 29,5 proc. w 2022 r., czyli po jej zakończeniu. Tak więc spadek praktyk niedzielnych w okresie 30 lat wolności wyniósł niemal połowę. Przez pierwsze dziesięciolecia miał on przebieg powolny, a silnie przyspieszył w ciągu ostatnich 5 lat, które naznaczone zostały pandemią, nagłaśnianymi skandalami w Kościele oraz silnym wybuchem nastrojów lewicowych po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego w październiku 2020 r. Efekt tych zmian pokazują badania Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, ukazujące 7-procentowy spadek praktyk religijnych w tym czasie. Należy uznać je za najbardziej wiarygodne spośród wszystkich badań, bowiem ich podstawą jest liczenie wiernych w świątyniach, a nie tylko deklaracje respondentów.

Natomiast odsetek ateistów, czyli osób deklarujących się jako całkowicie niewierzący w ostatnim 30-leciu wzrósł trzykrotnie z 2 proc. w 1992 r. do 3 proc. w 2018 r. oraz 6 proc. w 2022 r. I tu znowu mamy najszybszy wzrost deklaracji niewiary w ciągu ostatnich 5 lat. Z kolei jako „raczej niewierzący” deklaruje się dziś 10 proc. badanych, czyli w sumie niewierzących jest 16 proc. Natomiast „głęboko wierzących” mamy 9 proc. (badania CBOS).

Narastające zróżnicowanie religijności Polaków

Geograficzne

Badania wskazują na zmieniający się pejzaż polskiej religijności, a w szczególności pogłębiające się wewnętrzne jej zróżnicowanie. Jeśli chodzi o zróżnicowanie geograficzne to – jak wskazuje ISKK – najwyższy odsetek systematycznie praktykujących jest w Polsce południowo-wschodniej: w diecezji tarnowskiej – 61,5 proc., w rzeszowskiej – 52 proc., w przemyskiej - 49 proc. i w drohiczyńskiej – 40,3 proc. Zaś najniższy jest w diecezjach: szczecińsko-kamieńskiej – 17, 5 proc., łódzkiej – 17,8 proc., koszalińsko-kołobrzeskiej – 18,3 proc. oraz sosnowieckiej – 18,7 proc. W praktyce Polska – pod kątem religijności – jest krajem przepołowionym na dwa odmienne obszary: część północno-zachodnią, gdzie systematycznie praktykuje średnio co 5-ty wierny oraz Polskę południowo-wschodnią, gdzie praktykuje co drugi.