O. Jacek Salij: św. Tomasz z Akwinu ciągle aktualny cz.1

W tradycyjnej liturgii rocznica śmierci świętego („narodzin dla nieba”) jest jednocześnie dniem jego święta. Posoborowa reforma liturgiczna przeniosła to święto na 28 stycznia. Jest on najbardziej znanym filozofem łacińskiego średniowiecza. O jego znaczeniu dla Kościoła przypomina wybitny teolog i znawca jego myśli, o. prof. Jacek Salij, dominikanin.

Dlaczego św. Tomasz?

W liście opublikowanym pod koniec czerwca ub. r. papież Franciszek wspomniał o trzech nadchodzących jubileuszach związanych z osobą św. Tomasza z Akwinu. Czeka nas bowiem – wyliczał Ojciec Święty – 700. rocznica jego kanonizacji (18 lipca 1323), 750. rocznica śmierci (7 marca 1274) i 800. rocznica jego urodzin (na przełomie r. 1224/1225). Ten wielki dominikanin żył zaledwie 49 lat i już w 49 lat po swojej śmierci Kościół oficjalnie zaliczył go do grona swoich świętych. Sam fakt, że papież zachęcił do zauważenia wszystkich tych trzech jubileuszy – czasowo tak sobie bliskich! – świadczy o tym, że dla Kościoła św. Tomasz jest postacią wciąż niezwykle ważną.

Krótkie przypomnienie wielkiego znaczenia, jakie ma dla Kościoła nauka św. Tomasza, zacznijmy od Soboru Watykańskiego I  (r. 1870). Sobór ten uroczyście potwierdził wiarę Kościoła, że Boga możemy poznać również rozumem naturalnym. Otóż ogłaszając ten dogmat, Sobór nie tylko odwołał się wprost do św. Tomasza, ale – w konstytucji dogmatycznej „O wierze katolickiej” (rozdz. II) – niemal literalnie przytoczył jego nauczanie.

Toteż kiedy niespełna dziewięć lat później Leon XIII wydał encyklikę „Aeterni Patris”, wyrażającą stanowcze poparcie Stolicy Apostolskiej dla studiów nad Tomaszem, nie było to wydarzeniem dla Kościoła aż tak niespodziewanym, jak to niekiedy jest przedstawiane. Zdaniem Leona XIII, myśl św. Tomasza zasługuje na szczególną promocję zwłaszcza w obliczu narastających ataków na prawdy wiary. Tomasz bowiem, zdecydowanie broniąc nadprzyrodzonego wymiaru nauki wiary, przypominał zarazem, że nie wolno lekceważyć ani pomniejszać naturalnej pomocy, jaką ludzkość otrzymuje dzięki dobroci Bożej mądrości.

Otóż – przywołano w tej encyklice jednoznaczne stanowisko Akwinaty – szczególną naturalną pomocą Bożej mądrości jest prawidłowo wykorzystana filozofia. „Bóg przecież nie na próżno wszczepił ludzkiemu umysłowi światło rozumu”. Papież pisze dalej, że choć źródłem i wiecznotrwałym fundamentem teologii jest Boże Objawienie, to jednak „zawsze i w różnorodny sposób musi ona korzystać  z filozofii, ażeby mogła przyjąć i rozwijać naturę, postać i ducha prawdziwej nauki”.

Myśl św. Tomasza zawiera w sobie bezwarunkowe „tak” dla wszystkiego, co pochodzi od Boga. Otóż od Boga pochodzi – i Tomasz przypominał o tym bez cienia wątpliwości – zarówno cała stworzona przez Niego rzeczywistość naturalna, jak nadprzyrodzone Objawienie, które ostatecznie dokonało się przez Jezusa Chrystusa. W konsekwencji,  Akwinata nie lękał się o to, że poznanie naturalne mogłoby utrudniać nam wiarę w Chrystusa, ale też miał pewność co do tego, że wiara Kościoła, skoro przecież jest on darem samego Chrystusa, jest wolna od  jakichś niezgodnych z prawdą ideologii.

To stąd wyrastała ta niezwykła życzliwość Akwinaty dla wszystkich, którzy rzetelnie poszukiwali prawdy. Nie obchodziło go – katolik, niekatolik; chrześcijanin, niechrześcijanin. Z pasją i z prawdziwą życzliwością studiował Arystotelesa, ogromnie cenił Platona, prowadził bardzo intensywny dialog z filozofią arabską. Jeśli się korzysta z jego dzieł, szybko można się też zorientować, jak bardzo się liczył z myślą Mojżesza Majmonidesa.

Leon XIII  następująco pisze o tej cesze św. Tomasza: „Św. Tomasz z najwyższą czcią odnosił się do dawnych nauczycieli, dlatego zdobył niejako zrozumienie ich wszystkich. Zebrał on, niby rozproszone części jakiegoś ciała, ich nauki w jedną całość, usystematyzował w godnym podziwu porządku i tak znakomicie dopracował, że słusznie uważa się go za szczegółowego obrońcę i ozdobę Kościoła katolickiego. Odznaczając się genialnym, niesłychanie przenikliwym umysłem, świetną pamięcią, nieskalaną czystością obyczajów, umiłowaniem prawdy i wielkim bogactwem wiedzy ludzkiej i boskiej, porównywany do słońca, Tomasz ogrzał ziemię żarem swych cnót i napełnił ją blaskiem swej nauki”.

Papież nawiązał tu do znanego motywu ikonograficznego: Tomasza bardzo często przedstawia się ze słońcem na piersi jako znakiem rozpoznawczym. Nieco dalej Leon XIII zauważa: „Wprawdzie Tomasz zdecydowanie oddzielił myśl filozoficzną od wiary – co jest rzeczą słuszną – to przecież godził je ze sobą przyjaźnie i zachował właściwe każdej z nich zasady oraz troszczył się o ich godność tak bardzo, że wyniesiona na  skrzydłach jego mądrości myśl filozoficzna wznieść się wyżej niemal już nie jest w stanie, wiara zaś nie może oczekiwać od myśli filozoficznej większego i potężniejszego wsparcia od tego, którego doznała za sprawą Tomasza”.

Niestety, na początku XX wieku pojawiło się – niewątpliwie niezgodne z duchem Doktora Anielskiego – dyscyplinarne zobowiązywanie do kierowania się tomizmem w nauczaniu i uprawianiu teologii. Na szczęście nie ma już tego w wydanej w roku 1923 encyklice Piusa XI „Studiorum ducem”. Natomiast autor tej encykliki – ponawiając stanowcze poparcie Leona XIII dla myśli św. Tomasza – podkreślił szczególnie, że swoją służbę prawdzie Akwinata potrafił w sposób niedościgniony wiązać z szczególna troską o osobistą świętość.