W Polsce mamy wciąż liczne kadry apostolskie oraz rozbudowane katolickie instytucje, ale jednocześnie jest to Kościół o słabnącym autorytecie społecznym i spadających wskaźnikach religijności.
Znaczne siły apostolskie
Siły apostolskie wciąż są dość potężne. Nigdy w historii nie mieliśmy tak wielu duchownych – ich liczba sięga 32,5 tys. (łącznie z kapłanami zakonnymi). W pracę apostolską angażuje się także niemal 16 tys. sióstr zakonnych ze zgromadzeń czynnych, a także wspiera nas modlitwą 1,2 tys. mniszek. Osoby konsekrowane modlą się, ewangelizują, prowadzą parafie i służą potrzebującym w kraju i na misjach. A jeśli chodzi o laikat, to w różne okołokościelne działania angażuje się co dziesiąty wierny, czyli ok. 2, 7 mln osób. Są oni aktywni w ponad 150 ogólnopolskich ruchach i stowarzyszeniach oraz w niemal 65 tys. mniej czy bardziej sformalizowanych grupach i wspólnotach w parafiach.
Wkład w kulturę i pomoc bliźnim
Poważny wkład Kościół wnosi w budowanie kultury i edukację społeczeństwa, m. in. sprawuje opiekę nad 12 tys. zabytków. Prowadzi trzy uniwersytety, dwie inne szkoły wyższe, sześć wydziałów teologicznych na uniwersytetach państwowych oraz ponad 500 szkół niższego szczebla.
Kościół jest drugą po państwie instytucją świadczącą pomoc potrzebującym: ubogim, chorym, niepełnosprawnym, bezrobotnym, uzależnionym i zmarginalizowanym. Caritas Polska wraz z Caritas diecezjalnymi tworzy znakomicie zorganizowaną i skuteczną ogólnopolską sieć kilkunastu tysięcy placówek. Niektóre posiadają stały personel, a inne obsługiwane są przez niemal 100 tys. wolontariuszy. Z kolei zakony prowadzą ponad 8 tys. różnego rodzaju dzieł charytatywnych. Rozwija się też sieć poradni, jest to ok. 3 tys. placówek świadczących pomoc rodzinom, w szczególności znajdującym się w sytuacji kryzysowej. Ważna i spektakularna jest pomoc, jaką Kościół i jego wierni udzielili milionom Ukraińców po rozpoczęciu rosyjskiej agresji. Nie ma w Polsce parafii, która nie udzieliłaby pomocy ofiarom tej wojny.
Kłopoty z wiarą
29,5 procent katolików do tego zobowiązanych pojawia się co niedziela w Kościele – poinformował we wtorek Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, a 13, 9 proc. systematycznie przystępuje do Komunii św. W porównaniu z okresem sprzed pandemii, praktykujących jest o 7 proc. mniej. Jest to najszybszy spadek praktyk religijnych w najnowszej historii Polski. Wciąż jednak jesteśmy jednym z najbardziej religijnych społeczeństw Europy.
Badania, zarówno te prowadzone przez pracownie świeckie, jak i sam Kościół, potwierdzają tezę, że polskie społeczeństwo weszło w ostatnich latach w proces głębokich zmian w sferze religijnej. Do niedawna można było mieć nadzieję, że silna, masowa sekularyzacja jest czymś typowym dla zachodniej Europy, a u nas proces szybkiego rozwoju cywilizacyjnego może współgrać z zachowaniem dość powszechnej religijności. Dziś wydaje się, że Polska – jako kraj przynależący do kultury Zachodu – pójdzie podobną drogą co kraje zachodnie. Proces ten będzie jednak nieco powolniejszy oraz bardziej zróżnicowany w zależności od regionu geograficznego i konkretnego środowiska.
Fenomen większej odporności Polaków na nurty sekularyzacyjne potwierdzają dane z Francji czy Niemiec, gdzie procesy te w okresie swej największej intensywności przebiegały znacznie szybciej. O ile w Polsce poziom systematycznych praktyk w ciągu ostatniego 30-lecia spadł mniej więcej o połowę, to np. we Francji w latach najszybszej sekularyzacji (1965–1990) wskaźnik ten obniżył się z 21 proc. do 5 proc., czyli czterokrotnie, a w Niemczech spadł w podobnym okresie z 46 proc. do 14 proc., czyli trzykrotnie.
Wierzymy, ale rozluźniamy więź z Kościołem
O tempie zmian religijnych jakie następują w naszym kraju mówi dość dokładnie opublikowany tej jesieni raport „Kościół w Polsce 2023”. Choć wciąż utrzymuje się dość wysoki poziom deklaracji wiary w Boga (ok. 80 proc. społeczeństwa), to znacznie szybciej spada więź z Kościołem, o czym świadczy spadek praktyk (29, 5 proc. systematycznie praktykujących). O ile w 1992 r. czyli u progu epoki wolności, 94 proc. Polaków deklarowało się jako wierzący, to w 2022 r. ich procent spadł do 79, 7 proc. czyli o 15 punktów procentowych. Znacznie szybszy jest spadek praktyk niedzielnych, z 50,3 proc. w 1990 r. do 36,9 proc. w 2019 r., 28 proc. w 2021 r. (okres pandemii) oraz do 29, 5 proc. w 2022 r., czyli po jej zakończeniu. Tak więc spadek praktyk niedzielnych w okresie 30 lat wolności wyniósł niemal połowę. Przez pierwsze dziesięciolecia miał on przebieg powolny, a silnie przyspieszył w ciągu ostatnich 5 lat, które naznaczone zostały pandemią, nagłaśnianymi skandalami w Kościele oraz silnym wybuchem nastrojów lewicowych po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego w październiku 2020 r. Efekt tych zmian pokazują ogłoszone w tym tygodniu badania Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, ukazujące 7-procentowy spadek praktyk religijnych w tym czasie. Należy uznać je za najbardziej wiarygodne spośród wszystkich badań, bowiem ich podstawą jest liczenie wiernych w świątyniach, a nie tylko deklaracje respondentów.
Natomiast odsetek ateistów, czyli osób deklarujących się jako całkowicie niewierzący w ostatnim 30-leciu wzrósł trzykrotnie z 2 proc. w 1992 r. do 3 proc. w 2018 r. oraz 6 proc. w 2022 r. I tu znowu mamy najszybszy wzrost deklaracji niewiary w ciągu ostatnich 5 lat. Z kolei jako „raczej niewierzący” deklaruje się dziś 10 proc. badanych, czyli podobnie ilu jest „głęboko wierzących” – 9 proc. (badania CBOS).
Narastające zróżnicowanie
Badania wskazują na zmieniający się pejzaż polskiej religijności, a w szczególności pogłębiające się wewnętrzne jej zróżnicowanie. Jeśli chodzi o zróżnicowanie geograficzne to – jak wskazuje ISKK – najwyższy odsetek praktykujących jest w Polsce południowo-wschodniej: w diecezji tarnowskiej – 61, 5 proc., w rzeszowskiej – 52 proc., w przemyskiej – 49 proc. i w drohiczyńskiej – 40, 3 proc. Zaś najniższy jest w diecezjach: szczecińsko-kamieńskiej – 17, 5 proc., łódzkiej – 17, 8 proc., koszalińsko-kołobrzeskiej – 18, 3 proc. oraz sosnowieckiej – 18, 7 proc. W praktyce Polska – pod kątem religijności – jest krajem przepołowionym na dwa odmienne obszary: część północno-zachodnią, gdzie systematycznie praktykuje średnio co piąty wierny, oraz Polskę południowo-wschodnią, gdzie praktykuje co drugi.
Nowym trendem jest gwałtownie narastające zróżnicowanie w ramach kolejnych generacji. Można powiedzieć, że w obszarze polskiej religijności istnieją dwa światy: badanych do 40. roku życia i tych powyżej 50. roku życia, ze stanem pośrednim między 40 a 50 rokiem. Starsze pokolenie urodzone w latach 1956–1964 – którego ważnym doświadczeniem młodości była „Solidarność” oraz pierwsze pielgrzymki Jana Pawła II – zachowuje stabilność wiary, a spadek deklaracji osiąga zaledwie 3 proc. Jest to pokolenie, w którym poziom deklaracji wiary przekracza wciąż 90 proc., a niewiarę deklaruje zaledwie co dziesiąty, natomiast regularnie praktykuje 53 proc. a nie praktykuje 16,7 proc. Poziom praktyk spadł w ciągu 30 lat o 13, 5 proc.
W pokoleniu 40/50-latków, czyli urodzonych w latach 1965–1979, widać już pewne osłabienie postaw religijnych. Za wierzących uważa się 87,5 proc., a za niewierzących – 12, 5 proc. Regularnie praktykuje 34 proc., a nie praktykuje 22, 4 proc. Regularnie praktykujących ubyło w ciągu 30 lat 26,6 proc. Natomiast generacja młodych jest już całkiem inna. Im młodszy uczestnik badania, tym większe natężenie rezygnacji z praktyk i tym większe natężenie krytycznego nastawienia do Kościoła.
Co? Gdzie? Kiedy?
