Jako katolicki teolog z dużą uwagą czytam również fragmenty katechizmu dotyczące Słowa Bożego. Tradycyjna krytyka katolicka zarzuca protestantyzmowi, że akcentując znaczenie Słowa Bożego, jednocześnie paradoksalnie je pomniejsza: nie dostrzega bowiem sakramentalnej struktury słowa Bożego, jego mocy uświęcającej, i traktuje je tylko jako Boże pouczenie. Otóż Luter pisze dosłownie: „Słowo Boże jest tym skarbem, który wszystko uświęca (...). Gdzie bierze się je poważnie, słucha go i rozważa je, ma ono taką moc, że nigdy nie pozostaje bez owocu, lecz zawsze wzbudza nowe rozumienie, chęci i nabożność oraz oczyszcza serca i myśli”. Być może sięgnięcie do źródeł protestantyzmu pomogłoby również złagodzić rozbieżności między nami, dotyczące zasady, że Słowo Boże zostało powierzone Kościołowi.
W omawianych katechizmach znajdziemy również poglądy niezmiernie ostro przeciwstawiające się niektórym tradycyjnym ujęciom katolickim. Przykładowo: dla życia zakonnego, celibatu, bogatych i wielogodzinnych nabożeństw Luter ma tylko szyderstwo i pogardę. „Nasza papieska zgraja, klechy, mnisi i mniszki, gardząc stanem małżeńskim i zabraniając weń wstępować, idą przeciwko porządkowi i przykazaniu Bożemu, odważając się zuchwale składać śluby dozgonnej czystości, zwodząc przy tym prostaczków kłamliwymi słowy i pozorami”. „Cała czereda naszych duchownych, którzy codziennie stoją w kościele, śpiewają i dzwonią” to oczywiście próżniacy, bo – argumentuje Luter – „nie opowiadają Słowa Bożego ani się w nim nie ćwiczą, lecz właśnie na przekór jemu uczą i żyją”.
Nie przekonuje wyjaśnienie, że tak radykalne poglądy były odpowiedzią na ówczesny powszechny upadek kleru. Naprawdę nie ma upadków doszczętnych, zresztą, jak wiadomo, sam Luter w swoim okresie katolickim gorliwie przykładał się do życia zakonnego, a więc widocznie w atmosferze klasztoru znalazł coś, co go do tego pobudzało. Istotnym źródłem odrzucenia ideałów świętości zakonnej było raczej odkrycie duchowej wartości pracy, małżeństwa, codzienności. Dochodziła do głosu nowa mentalność, zaczynały się czasy nowożytne, wiek młodzieńczy Europy. A wraz z tym typowe cechy młodzieńczego idealizmu: rozstawianie po kątach wartości, których się nie rozumie, reagowanie potępieniem na każdą rozbieżność między ideałem a rzeczywistością, skłonność do wylewania dziecka z kąpielą.
Powrót do źródeł
Ale wróćmy do katechizmu. Z zaskoczeniem czyta się wykład o spowiedzi. Luter zarzuca katolikom, że spowiedź traktują wyłącznie jako wyznanie grzechów, zapomnieli zaś o tym, co najważniejsze: że przez usta spowiednika Bóg udziela grzesznikowi odpuszczenia. W słowach Lutra czuje się gniew z powodu jakiegokolwiek zobowiązywania do spowiedzi, a przede wszystkim paniczną obawę, aby wyznawania grzechów człowiek nie próbował traktować jako dobrego uczynku.
Jednak Luter jest jak najdalszy od zwalczania spowiedzi indywidualnej. W „Małym katechizmie” sporządził nawet szablony, jak należy się spowiadać. W „Dużym katechizmie” z właściwą sobie rubasznością tak m.in. napomina do spowiadania się: „Co miłe, niezwykle łatwo nam przychodzi, i w czym Ewangelia jest łagodna i miękka, od razu to przyjęli. Ale takie wieprze nie powinny by mieć udziału w Ewangelii i korzystać z niej, lecz pozostawać pod władzą papieża, aby byli gnębieni i napędzani do spowiedzi, postów itd. w jeszcze większym stopniu niż przedtem (...). Nauczamy więc, że spowiedź jest rzeczą wyborną, drogocenną i pełną pociechy; napominamy też, aby tak cennym dobrem nie pogardzać, przez wzgląd na naszą wielką nędzę. Jeśli jesteś chrześcijaninem, nie potrzebujesz w ogóle ani mojego przymusu, ani rozkazu papieskiego, lecz sam siebie zapewne przymusisz i będziesz mnie prosił, abyś mógł w niej uczestniczyć”.
Nie jestem skłonny przeceniać ekumenicznego znaczenia hasła powrotu do źródeł. Nie wydaje mi się na przykład, żeby luteranizm zdradził pierwotny zamysł swego założyciela, jeżeli w zwyczajach pokutnych prawie zupełnie zrezygnował ze spowiedzi indywidualnej. Po prostu wewnętrzna logika ogólniejszych założeń Lutra okazała się mocniejsza niż jego konkretne wskazania dotyczące spowiedzi. Niemniej sam fakt, że kosmogoniczne zakwestionowanie starego nie objęło u Lutra pewnych istotnych elementów sakramentalnej struktury Kościoła, na pewno otwiera przestrzeń, w której może dojść do większego zbliżenia rozdzielonych Kościołów. Zasadę powrotu do źródeł o tyle warto stosować w dialogu ekumenicznym, że dzięki niej tradycyjne, zdawałoby się nieusuwalne antynomie katolicko-protestanckie nabierają zwykle pogłębiającej wieloznaczności i złagodzenia. Trzeba jednak rozdzielić kosmogoniczną mitologię od istotnych wartości protestantyzmu.
„Mały i duży katechizm doktora Marcina Lutra”, przetłumaczył i wstępem opatrzył ks. dr Andrzej Wantuła, Warszawa 1973, ss. 158.
Co? Gdzie? Kiedy?
