Przed tygodniem pokazywałem, jak Ryszard Kapuściński w swoich literackich reportażach twórczo wykorzystywał frazeologizmy. Dziś przyjrzymy się innemu, bardzo chętnie przez tego autora wykorzystywanemu zabiegowi językowemu, jakim jest wyliczenie.
Warto zaznaczyć, że wyliczenie (inaczej mówiąc: enumeracja) jest przez różnych badaczy rozmaicie definiowane. W przywoływanej już książce Anety Wysockiej o wiele mówiącym podtytule „Stylistyczne osobliwości reportaży Ryszarda Kapuścińskiego” autorka przyjmuje, że wyliczeniem jest ciąg elementów współrzędnych pod względem składniowym. Ciekawostką jest to, że takie ciągi w analizowanych tekstach miewają nawet ponad trzydzieści elementów! Jakie są i czemu służą enumeracje w tekstach autora „Hebanu”?
Czasem Kapuściński wyliczał elementy charakterystyczne dla danej przestrzeni, dzięki czemu bardziej sugestywnie ją odtwarzał. Oto jak opisywał ormiański targ: Stoją tu worki, kosze i słoje rodzynek, migdałów, daktyli, orzeszków, oliwek, imbiru, granatu, tarniny, pieprzu, prosa i dziesiątka innych specjałów, których nazw ani przeznaczenia nie znam. Autor zastosował tu dwa wyliczenia: nie tylko nazw sprzedawanych produktów, lecz także określeń pojemników, w których się je przechowuje. Pojemniki te są uszeregowane od największych do najmniejszych, co pozwala oddać ponadto stopniowość wyodrębniania pojedynczych elementów z ogromnego zbioru, jaki tworzą stoiska orientalnego targu.
Niekiedy wyliczenie ma skrótowo oddać pewien ciąg zdarzeń. Dobrze to widać w „Buszu po polsku”, gdzie tak opisywane są codzienne, monotonne czynności żołnierzy: wstajemy o jednej godzinie, gimnastykujemy się pod wszystkimi stopniami szerokości geograficznej, strzelamy do figur trafiając lub pudłując, maszerujemy nie wiedząc dokąd i po co, ścielimy łóżka jak złoto, zmywamy latryny, tęsknimy za przepustką, odpowiadamy: tak jest, a także oddajemy honory. Inny przykład pochodzi z „Cesarza”. Jeden z bohaterów tej słynnej książki w następujący sposób wspomina zagraniczne podróże z władcą: lotniska, powitania, kwiatów sypanie, w ramiona padanie, orkiestry, każda chwila wyszlifowana przez protokół, a dalej – limuzyny, przyjęcia, toasty napisane i przetłumaczone, gala i blask, pochwały, poufne rozmowy, światowe tematy, etykieta, przepych, prezenty, apartamenty. Wprawdzie ta enumeracja oparta jest na rzeczownikach, ale w gruncie rzeczy też ma oddać typowe zdarzenia, jakie są udziałem członków zagranicznych delegacji.
Liczne są także przykłady zastosowania wyliczeń po to, by oddać przytłaczającą wszechobecność jakichś obiektów czy też niezwykłą intensywność zjawisk lub zdarzeń. Tak jest np., gdy Kapuściński, często rewidowany podczas podróży po Etiopii, przywołuje swój sen z tamtego czasu: obłaziło mnie mrowie rąk ciemnych, brudnych, łapczywych, pełzających, tańczących, gmerających, które gniotły, skubały, łaskotały, za gardło chwytały. Charakterystyczny jest nienaturalny szyk ostatniego elementu tego wyliczenia, który wprowadza efekt współbrzmienia zakończeń stojących obok siebie wyrazów. Jeszcze wyraziściej widać to we fragmencie „Cesarza”: w całym pałacu zapanowało niepatrzenie, niewidzenie, w parkiecie utkwienie, po sufitach błądzenie, w czubki butów spoglądanie, przez okno ulatanie.
Jak widać, wyliczenia – zwłaszcza takie, jak ostatnie – to te fragmenty, w których Kapuściński reportażysta zdecydowanie ustępuje pola Kapuścińskiemu pisarzowi.
Co? Gdzie? Kiedy?
