Poradniki poprawnościowe, ale też naukowe opracowania i akademickie podręczniki z zakresu kultury języka, a nawet słowniki poprawnej polszczyzny to publikacje językoznawcze, które dość szybko się, niestety, starzeją.
Dzieje się tak dlatego, że wciąż zmieniają się zwyczaje językowe Polaków, a co a tym idzie – także obowiązujące zasady normatywne. Bardzo pouczające jest w związku z tym przeglądanie źródeł sprzed kilkudziesięciu, a nawet kilkunastu lat. Ileż wyrazów, ich znaczeń, form czy połączeń – niegdyś uznawanych za błędne, czasem wręcz bardzo ostro potępianych – dziś nikogo nie razi, a nawet zostało włączonych do normy. Świadomość tego zjawiska pozwala nieco spokojniej reagować na niezgodne z normą innowacje językowe, które współcześnie pojawiają się w języku…
Aby zilustrować, jak bardzo zmieniają się oceny różnorodnych zjawisk językowych, chciałbym dziś Państwu przywołać przykłady z wydanej w 1903 roku książki Antoniego Krasnowolskiego „Najpospolitsze błędy językowe zdarzające się w mowie i piśmie polskim”. We wstępie autor zaznacza, że interesowały go błędy stosunkowo częste, a przy tym niepochodzące z najniższych rejestrów stylistycznych polszczyzny. Jak pisze, materiał zebrał wpośród warstw średnio wykształconych, lub też z książek i gazet, czyli tam, gdzie roszczą sobie pretensyę do znajomości języka (na marginesie zauważmy występujące w tym fragmencie zjawiska językowe niezgodne ze współczesną tradycją lub obecnie bardzo rzadkie: formę wpośród, przecinek przed lub oraz zapis pretensyę).
Jeśli chodzi o „błędy w głosowni” (jak je Krasnowolski nazywa), to dla dzisiejszego czytelnika niewątpliwym zaskoczeniem jest umieszczenie na tej liście czasownika reperować. Autor pisze: Prawidłowo może być tylko „reparować”, gdyż wyraz ten pochodzi z łacińskiego „reparare”. Dziś forma reparować jest niemal zupełnie niespotykana, a czasownik reperować to naturalny element naszego słownictwa.
Inny przykład związany z wymową to gnieceni. Jak tłumaczy Krasnopolski: Przed przyrostkiem -eny (ony) spółgłoski „t” i „d” miękczą się na „ć”, „dź”. Więc od tematów „gniet-”, „wied-”, „bod-”, jedynie prawidłowe formy są gnieciony, wiedziony, bodziony, gniecieni, wiedzieni, bodzieni. Co ciekawe, utrwaliły się różne postaci tych wyrazów, ale akurat w przypadku formy męskoosobowej od czasownik gnieść poprawna jest postać bez zmiękczenia, a więc gnieceni.
Kolejna kategoria to „błędy w słoworodzie”, czyli słowotwórcze. Ciekawy jest już pierwszy przykład z tej grupy: Panna Wizbek, panna Zaręba, pani Pawłowicz; widziałam Bergman, dałam Pawłowicz. Takie wyrażenia […] dla ojców naszych byłyby wprost niezrozumiałe albo śmieszne, a jednak dziś wciąż się obijają o nasze uszy. Autor tłumaczy, że w odniesieniu do kobiet należy używać jedynie żeńskich form nazwisk, a więc odpowiednio: panna Wizbekówna, panna Zarębianka, pani Pawłowiczowa, pani Bergmanowa. Takie derywaty współcześnie są jak najbardziej poprawne, jednak wyraźnie wychodzą z użycia, a odnoszenie do kobiet podstawowych męskich form nazwisk jest jak najbardziej poprawne. Dodać tu tylko należy, że aby uniknąć nieporozumienia, powinny być one poprzedzane wyrazami, które wskazują na płeć, a więc obok panna Wizbek i panna Zaręba należy mówić np. widziałam Annę Bergman, dałam koleżance Pawłowicz itp.
Kolejna porcja przykładów – wkrótce.
 |
Co? Gdzie? Kiedy?
