Przed tygodniem przywołałem kilkanaście przykładów ze „Słowniczka frazeologizmów zapomnianych”, które moim zdaniem wcale nie są jeszcze całkiem zapomniane. Jednak trzeba podkreślić, że większość z około 2300 związków frazeologicznych odnotowanych w tej publikacji rzeczywiście współcześnie nie jest używana.
Są wśród nich takie, które zupełnie zaginęły, są też jednak takie, w których doszło do różnego rodzaju modyfikacji: zmienił się ich skład, zmieniły się formy gramatyczne tworzących je wyrazów lub ich znaczenia.
Wyjątkowym przypadkiem jest sytuacja, w której doszło jedynie do zmiany szyku elementów tworzących dany frazeologizm. Dobrze znana konstrukcja coś jest nie do pomyślenia – ‘coś jest niemożliwe, nieprawdopodobne’ dawniej miała postać nieco inną, a mianowicie: coś nie jest do pomyślenia. Podobnie jest w przypadku wyrażenia nie w ciemię bity – ‘niegłupi, sprytny, obrotny, zdolny’, które w starszych źródłach notowane jest jako w ciemię nie bity.
Przykładem konstrukcji, w której i znaczenie, i skład leksykalny związku frazeologicznego pozostały bez zmian, ale współcześnie używa się jakiegoś jego elementu w innej formie gramatycznej, może być wyrażenie bez ogródki – ‘w bezpośredniej formie, nie kryjąc prawdy, uczuć, szczerze’, które dziś stosujemy w postaci bez ogródek. Inny przykład takiej modyfikacji znajdziemy w wyrażeniu obiecanki cacanki – ‘obietnica, której nie ma się zamiaru spełnić’, dawniej używanym w liczbie pojedynczej: obiecanka cacanka.
Najczęściej zmiany polegają na zastąpieniu jakiegoś elementu frazeologizmu innym. Czasem chodzi o to, że wyraz dawniej używany jest już nieczytelny znaczeniowo, ale często trudno znaleźć motywację takich zmian. Przywołajmy garść takich związków frazeologicznych: masz babo kaftan / redutę / wesele – ‘a to dopiero!; stało się coś niespodziewanego, kłopotliwego’; dziś: masz babo placek; bać się czegoś / kogoś jak moru – ‘bać się bardzo’; dziś: bać się czegoś / kogoś jak ognia; napocząć z innej beczki – ‘próbować innej metody, innego sposobu; przejść na inny temat w rozmowie’; dziś: zacząć z innej beczki; wyjść na błazna – ‘zbłaźnić się, skompromitować się’; dziś: wyjść na głupka / idiotę; mieć mleko pod brodą – ’być bardzo młodym’; dziś: mieć mleko pod nosem; siedzieć jak na brzytwach – ‘być niespokojnym, zniecierpliwionym’; dziś: siedzieć jak na szpilkach; bujać z kwiatka na kwiatek – ‘być niestałym w miłości’; dziś: skakać z kwiatka na kwiatek; być na dobie – ‘być aktualnym’; dziś: być na czasie; palić do kogoś cholewki – ‘ubiegać się o względy kobiety, zalecać się’; dziś: smalić do kogoś cholewki; dojeść komuś do żywego – ‘dokuczyć’; dziś: dopiec komuś do żywego; od dziada naddziada ‘od dawna, od wielu pokoleń’; dziś: z dziada pradziada; iść / jechać gąsiora / gąsiorem – ‘iść, jechać rzędem, jeden za drugim’; dziś: iść / jechać gęsiego; znać kogoś jak zły grosz – ‘znać doskonale’; dziś: znać kogoś jak zły szeląg; jak jeden człowiek – ‘wszyscy razem’; dziś: jak jeden mąż; puszczać kaczora – ‘rzucać płaskie kamyki, tak żeby się kilkakrotnie odbiły od powierzchni wody’; dziś: puszczać kaczki; jeździć po kimś jak po szewskim kopycie – ‘poniewierać kimś, maltretować kogoś’; dziś: jeździć po kimś jak po łysej kobyle.
Myślę, że niektóre z dawnych postaci przywołanych frazeologizmów mogą Państwo pamiętać choćby z różnego rodzaju lektur, ale inne są, mam nadzieję, zaskakujące.
 |
Co? Gdzie? Kiedy?
