Okazuje się, że związki zgody stosunkowo często są konstruowane niepoprawnie.
fot. pixabay.com/CC0
Niedawno przypomniałem, czym są związki składniowe oraz jakie ich typy wyróżnia się w polszczyźnie, nieco szerzej pisałem zaś o pierwszym z nich, czyli związku zgody. Wydawać by się mogło, że tego typu połączenia wyrazowe nie powinny sprawiać problemów normatywnych. W większości przypadków wystarczy przecież dostosować formę wyrazu podrzędnego do formy wyrazu nadrzędnego, a relacja między podmiotem a orzeczeniem w zdaniu też wydaje się dość przejrzysta. Okazuje się jednak, że związki zgody stosunkowo często są konstruowane niepoprawnie.
Błędy w związku zgody najczęściej polegają na naruszeniu zgody formalnej między podmiotem a orzeczeniem, znacznie rzadziej problemy związane są z połączeniami wyrazów określających i określanych. Zacznę jednak właśnie od tych drugich.
Istnieją w polszczyźnie rzeczowniki (zwykle zapożyczone, ale nie tylko), których budowa sugeruje określoną formę gramatyczną, ale w rzeczywistości forma ta jest jednak inna. Opis ten brzmi może niezbyt jasno, więc przyjrzyjmy się przykładom. Na początek zapożyczenie: *Pod koniec życia napisał kilka dzieł inspirowanych muzyką ludową, w tym monumentalny opus 24, będący opracowaniem pieśni góralskich. Polskie rzeczowniki zakończone na spółgłoskę twardą w znakomitej większości przypadków mają rodzaj męski, dlatego też autor cytowanego zdania nadał przymiotnikowi monumentalny oraz imiesłowowi będący formę tego właśnie rodzaju. Jednakże pełniący w tej część zdania funkcję podmiotu wyraz opus ma przejęty ze źródłowego języka, czyli łaciny, rodzaj nijaki, zdanie powinno więc brzmieć: Pod koniec życia napisał kilka dzieł inspirowanych muzyką ludową, w tym monumentalne opus 24, będące opracowaniem pieśni góralskich. Podobny błąd może wystąpić także w połączeniach z rzeczownikami zgorzel oraz goleń, które zgodnie z normą mają rodzaj żeński. Poprawnie powinniśmy więc mówić np. Dezynfekcję zarządzono po stwierdzeniu zgorzeli gazowej u 67-letniego mężczyzny, który zmarł w niedzielę czy też: Obecnie pacjent podlega leczeniu w związku z pourazowym zespołem przeciążeniowym goleni prawej. Na marginesie warto zaznaczyć, że istnieją również rzeczowniki, których można używać w dwóch formach rodzajowym. Przykładem może być choćby piszczel. Można więc mówić np. Cały czas starała się ochraniać swoją złamaną piszczel, ale też: Cały czas starała się ochraniać swój złamany piszczel.
Czasem błędy w związku zgody wynikają z tego, że rzeczownik jest dwuznaczny (dokładniej rzecz biorąc: mamy do czynienia z wyrazem wieloznacznym, polisemicznym lub z parą wyrazów homonimicznych), a każde ze znaczeń przypisane jest do innej formy gramatycznej Wyrazistym przykładem może być łupież. W rodzaju męskim słowo to oznacza ‘chorobę skóry polegającą na łuszczeniu się zewnętrznych warstw naskórka’ oraz ‘drobne płatki łuszczącego się naskórka’, w znacznie rzadziej dziś występującym rodzaju żeńskim – ‘rabunek, grabież’. Nietrudno więc o niepoprawną konstrukcję typu: *Następnego dnia oddział dokonał zuchwałego łupieżu w pobliskim dworze (zamiast: zuchwałej łupieży). Podobny błąd można popełnić także chociażby w przypadku wyrazów (ten) kiwi – ‘nielotny ptak nielot’ oraz (to) kiwi – ‘owoc’ czy (ten) boa ‘niejadowity wąż’ oraz (to) boa – ‘rodzaj długiego szala z futra lub piór’.
Kłopotliwe mogą być także rzeczowniki zbiorowe należące do dziś już rzadko stosowanych nazw par małżeńskich. Takie wyrazy jak wujostwo, profesorostwo ambasadorostwo czy kuzynostwo wymagają przymiotników i zaimków w rodzaju męskoosobowym, a więc np.: drodzy wujostwo, szanowni profesorostwo, dostojni ambasadorostwo czy ci kuzynostwo.
Teraz jasne jest już, co łączy tytułowe, znaczeniowo bardzo odległe, wyrazy: wszystkie one mogą sprawiać kłopoty normatywne, gdy występują w związkach zgody.
Co? Gdzie? Kiedy?
