Wciąż pojawiają się prace katalogujące i analizujące neologizmy w twórczości kolejnych pisarzy, ale też dziennikarzy, polityków, księży i innych osób twórczo używających języka.
fot.pixabay.com/CC0
Przed tygodniem wskazywałem na problemy związane z zagadnieniem neologiczności, przede wszystkim zaś z trudnościami (a w praktyce: z brakiem możliwości) oceny ze stuprocentową pewnością, czy dany wyraz rzeczywiście można uznać za neologizm. Mimo takich praktycznych problemów wciąż pojawiają się prace katalogujące i analizujące neologizmy w twórczości kolejnych pisarzy, ale też dziennikarzy, polityków, księży i innych osób twórczo używających języka.
Także w pracach o języku jednego z patronów rozpoczętego niedawno roku 2021, czyli Cypriana Norwida, stosunkowo często wskazuje się na jego innowacyjność językową, przejawiającą się m.in. właśnie w tworzeniu nowych słów. W Internetowym słowniku języka Cypriana Norwida (którego jeszcze nie w pełni ukończona wersja jest dostępna dla wszystkich zainteresowanych pod adresem www.slownikjezykanorwida.uw.edu.pl) odnotowanych jest około tysiąca wyrazów hasłowych opatrzonych kwalifikatorem „neologizm”. Dokładniej rzecz ujmując: takie leksemy określane są w tym słowniku mianem „hipotetycznych neologizmów” – uznaje się za nie przy tym wyrazy nienotowane w ogólnodostępnych słownikach polszczyzny ogólnej, a także w Słowniku języka Adama Mickiewicza.
Warto jednak w tym miejscu zaznaczyć, że za neologizmy Norwida (a także wielu innych autorów w podobnych opracowaniach) nie uważa się wyrazów, które tworzone są regularnie, według produktywnych modeli słowotwórczych. Chodzi o takie słowa, które wprawdzie nie są notowane w słownikach i raczej się ich nie używa, ale ich budowa słowotwórcza jest przejrzysta i identyczna jak wielu innych wyrazów z tej samej grupy. Przykładem mogą być chociażby nazywające czynności i stany rzeczowniki zakończone na „-anie”, „-enie”, dość regularnie tworzone od polskich czasowników. Nawet jeśli jakiegoś konkretnego wyrazu nie znajdzie się w źródłach leksykograficznych, to raczej nie uznamy go za neologizm.
Mimo powyższych uwag w przywoływanym już słowniku języka Norwida przy kilku rzeczownikach odczasownikowych znajdziemy jednak kwalifikator wskazujący na to, że zaliczono je do neologizmów. Są to np.: bezmyślenie, niedoufanie, odnieśmiertelnienie, odpublicznianie, sprzeciwchrześcijańszczenie, umieszkanie, usrożenie, zdywagowanie, zgminnienie, zniemowlenie. Te wyrazy nie tylko nie występują w dotychczas istniejących słownikach, lecz także nie mają znanych, notowanych w źródłach podstaw czasownikowych. Innymi słowy: każdorazowo Norwid stworzył formę nie od realnie istniejącego wyrazu podstawowego, ale od wyrazu hipotetycznego, który także jest (a raczej byłby) jego neologizmem. Są to (byłyby) odpowiednio czasowniki: bezmyśleć, niedoufać, odnieśmiertelnić, odpubliczniać, sprzeciwchrześcijańszczyć, umieszkać, usrożyć, zdywagować, zgminnić, zniemowlenić. W takich przypadkach wyrazy typu umieszkanie czy zniemowlenie rzeczywiście można traktować jako neologizmy. Jeśli przyjrzymy się ich użyciom w tekstach poety, to okaże się, że niemal wszystkie Norwid zastosował tyko raz, zostały więc one stworzone na potrzeby konkretnego kontekstu. W przywołanej grupie wyjątkiem jest zgminnienie (mające trzy użycia) oraz zdywagowanie, które pojawia się dwukrotnie w listach z różnych okresów; w innych tekstach poeta zastosował też leksemy zdywagować (dwukrotnie) i zdywagowany. Jak widać, te wyrazy na dobre weszły do jego języka osobniczego, nie były tylko efektem jednorazowego zabiegu słowotwórczego.
Rzecz jasna, rzeczowniki odczasownikowe typu usrożenie to tylko jeden z typów Norwidowskich neologizmów. Inne przykłady – za tydzień.
Co? Gdzie? Kiedy?
