Czas już kończyć minicykl tekstów poświęcony przymiotnikom od nazw miejscowych.
fot.pixabay.com/CC0
W dotychczasowych jego odcinkach pisałem przede wszystkim o formach nieoczywistych, zaskakujących dzisiejszych użytkowników polszczyzny, a także nieregularnych z punktu widzenia współczesnych zasad słowotwórczych. Jak się okazywało, wiele takich przymiotników miało uzasadnienie historyczne – zachowały się w nich ślady dawnych postaci niektórych nazw czy też sposobów tworzenia wyrazów pochodnych. W innych przypadkach to tradycja nazewnicza zdecydowała o kształcie wyrazu pochodnego, który łamie ogólne zasady w danej grupie przymiotników. Ostatnie dwa odcinki poświęciłem z kolei sposobom tworzenia przymiotników od nazw złożonych. Dziś kilka uwag czy raczej przypomnień o formach bardziej regularnych, typowych dla współczesnej polszczyzny.
Bodaj najbardziej regularna i chyba najłatwiejsza do zapamiętania jest zasada, która mówi, że za pomocą przyrostka „-dzki” tworzy się przymiotniki od nazw, których temat kończy się na „-d” „-dz”, „-dź” oraz „-dż”. Mówimy zatem np. Belgrad – belgradzki, Beskidy – beskidzki, Poprad – popradzki, Toledo – toledzki, Zawady – zawadzki, Grudziądz – grudziądzki, Sieradz – sieradzki, Wdzydze – wdzydzewski, Łódź – łódzki, Podbeskidzie – podbeskidzki, Dobrudża – dobrudzki.
Liczna jest grupa nazw, od których przymiotnik tworzy się za pomocą przyrostka „-cki”. Tworzą ją, rzecz jasna, przede wszystkim nazwy zakończone na „-c” „-cz” oraz „-ć”, np.: Mielec – mielecki, Siedlce – siedlecki, Słupca – słupecki, Komańcza – komaniecki, Łowicz – łowicki, Nawłoć – nawłocki, Niegowić – niegowicki. Do tej grupy należą też jednak nazwy, których temat zakończony jest na „-t”, np. Frankfurt – frankfurcki, Łańcut – łańcucki, Sopot – sopocki, a także nazwy, których temat zakończony jest na „-k” (poza tymi zakończonymi na „-sk”), np. Borek – borecki, Ełk – ełcki, Ryki – rycki, Troki – trocki.
We współczesnej polszczyźnie przymiotniki od nazw miejscowych tworzy się jednak najczęściej za pomocą przyrostka „-ski”, który dodawany jest do wszystkich (co do zasady) pozostałych nazw miejscowych. Często taki proces jest przejrzysty i prosty, np. Amsterdam – amsterdamski, Hel – helski czy Warszawa – warszawski. Czasem wymaga on jednak pewnych modyfikacji, które zwykle są bardzo regularne. Przykładowo: jeśli temat nazwy kończy się na „-n”, to w przymiotniku następuję zmiękczenie tej głoski, np. Konin – koniński, Nowiny – nowiński, Pelplin – pelpliński, Pszczyna – pszczyński, Raszyn – raszyński, Szczecin – szczeciński. Podobnie jest w przypadku głoski „ł”, która zamienia się w „l”, np.: Koło – kolski, Odrzywół – odrzywolski, Piła – pilski, Spała – spalski. Proces odwrotny (fachowo zwany depalatalizacją) dotyczy nazw z tematami zakończonymi na głoskę „rz”, która przechodzi w „r”, np.: Kazimierz – kazimierski, Sandomierz – sandomierski, Siewierz – siewierski czy też zakończonymi się na „sz”, które zamieniane jest na „s”, np. Kalisz – kaliski, Libusza – libuski. Miękkość znika także w przymiotnikach utworzonych od nazw, których temat kończy się na spółgłoski miękkie wargowe, np.: Bukowie – bukowski, Igołomia – igołomski, Nowa Słupia – nowosłupski, Turbia – turbski, Warlubie – warlubski. Na marginesie warto zaznaczyć, że utrata miękkości zachodzi też w przypadku nazw typu Jarosław (jarosławski), Okocim (okocimski), Radom (radomski) czy Wrocław (wrocławski), przy czym jest to o tyle trudniejsze do zauważania, że owa miękkość ujawnia się dopiero w przypadkach zależnych, np. Jarosławia, Okocimiowi, Radomiem, Wrocławiu. Regularne jest też upraszczanie powtarzających grup głosek, np. Czersk + „-ski” – czerski, redukcja spółgłoski „k” i „g”, np. Frombork – fromborski, Nowy Targ – nowotarski, Praga – praski, Szymbark – szymbarski, czy też wymiana „ó” na „o”, np. Kraków – krakowski.
Co? Gdzie? Kiedy?
