Rzeczowniki oberkelner i obszar łączy niemało
fot. pixabay.com/CC0
W czasie przymusowej kwarantanny spowodowanej epidemią koronawirusa wiele osób ogląda w domach różnorakie filmy. W tych starszych lub też dziejących się w Polsce niewspółczesnej można natknąć się na sceny, w których klient kawiarni czy restauracji woła: Panie ober!. Do kogo się tak dawniej zwracano i skąd się wziął ten wyraz w polszczyźnie?
Już w słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskiego (wydawanym w latach 50. i 60.) słowo oberbyło opatrzone kwalifikatorem „przestarzałe” (choć autor hasła zaznaczał, że jest ono nadal używane w gwarze miejskiej) i opisane jako występujący wyłącznie w wołaczu liczby pojedynczej zwrot do kelnera. Trafiło ono do polszczyzny z języka niemieckiego jako skrót od Oberkellner. Pierwotnie zatem ober (kelner) to po prostu ‘starszy kelner’ – rzecz jasna, chodzi tu nie o wiek, lecz o miejsce w hierarchii. Wtórnie rzeczownik ober zaczęto odnosić do wszystkich kelnerów. Dziś chyba już nikt się tak do kelnera nie zwraca, co więcej, najnowsze słowniki nie notują żadnego rzeczownika z przedrostkiem ober-. Jednak jeszcze w XIX w. było zupełnie inaczej.
W źródłach i leksykonach XIX-wiecznych znaleźć można kilkadziesiąt wyrazów rozpoczynających się ober-, z których większość to znaczeniowo bardzo regularne nazwy osób. Były wśród nich np.: obersztajgier (‘starszy sztygar’), oberstrażnik (‘starszy strażnik’), oberpoczmistrz (‘starszy poczmistrz’), oberleśniczy (‘starszy leśniczy’), oberkontroler (‘starszy kontroler’) czy nawet oberzaganiacz (‘starszy pastuch’). Jak widać, we wszystkich definicjach pojawia się tu wskazujące na miejsce w hierarchii danego zawodu czy danej funkcji określenie „starszy”. Niektóre definicje przywołują już nie ogólne, powtarzalne określenie, ale konkretne nazwy, np.: oberpolicmajster (‘komendant policji’), oberwachmistrz (‘major kawalerii’), oberjegiermajster (‘wielki łowczy’), oberkomisarz (‘nadkomisarz’) czy oberprezydent (‘nadburmistrz’).
Poza nazwami osobowymi (także takimi jak oberdziad czy oberfilut) w XIX-wiecznej polszczyźnie istniały jeszcze inne interesujące nas rzeczowniki, np. obersztunek (‘boki szybu, chodnika w kopalni’), oberchapka (1. ‘resztka’, 2 ‘łapówka’), oberlicht i oberluft (‘dodatkowe małe okno położne powyżej zwykłego okna’) czy obergurt (‘rodzaj popręgu’).
Część wymienionych wyrazów trafiła do polszczyzny jako zapożyczenia – rzecz jasna, z języka niemieckiego – część zaś została utworzona już w języku polskim za pomocą cząstki ober-. Co ciekawe, najstarsze takie wyrazy notowane są w źródłach już z przełomu XIV i XV w.: wówczas pojawia się w nich oberman (‘sędzia polubowny, rozjemca’ – z niemieckiego Obermann) oraz utworzone od niego obermaństwo. W tym samym czasie notowany jest także tytułowy obszar (z niemieckiego Oberschar), który ma wówczas następujące znaczenie: ‘oddalona część gospodarstwa rolnego poza wymierzonym łanem, grunt przyległy, należący dodatkowo do gospodarstwa, nadwyżka ziemi powstała przy podziale na łany’ (dodam, że łan była to wówczas jednostka powierzchni, a dokładniej jednostka podziału pół). Sto lat później w polszczyźnie występuje jeszcze obercuk/obercuch (z niemieckiego Oberzug) – rzeczownik oznaczający ‘rodzaj wierzchniego okrycia’, a w kolejnym wieku m.in. termin szewski obersztyn (‘listewka ze skórki naokoło podeszwy buta’). Dopiero wiek XIX przyniósł prawdziwy wysyp różnorakich leksemów z cząstką ober. Łączy je to, że w większości przypadków w ich znaczeniu istnieje element dodatku, nadmiaru, bycia (i w relacjach przestrzennych, i w relacjach międzyludzkich) niejako ponad czymś lub kimś, ewentualnie poza punktem centralnym, na obrzeżach.
Jak widać, rzeczowniki oberkelner i obszar łączy niemało: oba pochodzą z języka niemieckiego i oba oznaczają kogoś lub coś można by rzec: „ponadstandardowego”…
Co? Gdzie? Kiedy?
