Błędy związane z budową zdania są bardzo liczne właściwie we wszystkich typach tekstów, wielokrotnie więc pisałem o nich na tych łamach.
fot. pixabay/CC0
Błędy związane z budową zdania są bardzo liczne właściwie we wszystkich typach tekstów, wielokrotnie więc pisałem o nich na tych łamach. Stosunkowo często używałem wówczas terminu „związek składniowy”. Warto przypomnieć, jak ten termin rozumieć i jakie typy związków składniowych wyróżnia się w polszczyźnie.
Jeżeli dokładniej przyjrzymy się dowolnemu krótkiemu i prostemu zdaniu, np. Mały kot łapczywie pije mleko, to zauważymy, że wprawdzie tworzy ono spójną całość (i gramatyczną, i znaczeniową), ale przecież nie wszystkie wyrazy są w nim ze sobą bezpośrednio powiazanie. Między wyrazami mały i mleko czy też kot i łapczywie nie ma prostych relacji. Łatwo jednak da się takie powiązania zauważyć w przypadku par: mały i kot, kot i pije, łapczywie i pije oraz pije i mleko. To właśnie są związki składniowe występujące w cytowanym zdaniu.
Połączenia, w których jeden wyraz jest nadrzędny, określany, a drugi podrzędny, określający, wyróżniano i opisywano w Polsce od końca XVIII wieku, od czasu prac Onufrego Kopczyńskiego. Już wtedy na ich nazwanie zaczęto stosować określenia składnia zgody i składnia rządu, niekiedy nadal funkcjonujące w literaturze przedmiotu. Znacznie dziś popularniejsze terminy związek rządu i związek zgody wprowadził Stanisław Szober. Z kolei o związku przynależności na przełomie XIX i XX wieku pisał Antoni Krasnowolski. Co ciekawe, autor ten wyróżniał cztery typy związków składniowych, którym nadał nazwy: stosunek zgody, stosunek rządu i zależności, stosunek względu i stosunek przynależności. Dziś niewyodrębniany stosunek względu polegać miał,, nie na zupełnej zgodzie, lecz na pewnym przystosowywaniu się jednych wyrazów do drugich”, jak pisał Krasnowolski. Przykładem może być relacja między rzeczownikiem a odpowiadającym mu zaimkiem, jak w przypadku wyrazów Zosia i ona (w formie nią) w zdaniu Zosia jechała na białym koniu, a za nią jechała reszta grupy. Jak widać, zachodzi tu zgoda pod względem rodzaju i liczby, ale rzeczownik i zaimek mają różne przypadki.
Z powyższej skróconej charakterystyki stosunku względu wiele można wywnioskować o cechach związku zgody. Przypomnijmy, że w związku zgody wyrazy wzajemnie dostosowują do siebie swoje formy fleksyjne czy też: wyraz podrzędny przystosowuje swoje cechy fleksyjne do wyrazy nadrzędnego, przejmuje je. Dobrze widać to zwłaszcza w odniesieniu do połączeń rzeczownika z przydawką wyrażoną przymiotnikiem, czyli tzw. przydawką przymiotną. Jeżeli przyjrzymy się takim parom, jak rozłożysty dąb, wysoka brzoza czy potężne drzewo, to bez trudu zauważymy, że każdorazowo mają one takie same trzy formy fleksyjne: przypadek, rodzaj i liczbę. Co więcej, zmiana dowolnej kategorii fleksyjnej w wyrazie nadrzędnym automatycznie pociąga za sobą taką samą zmianę w wyrazie podrzędnym. Jeśli więc rzeczownikowi dąb nadamy formę np. dopełniacza liczby mnogiej: dębów, to taką samą formę przyjmie określający go przymiotnik: rozłożystych.
W przypadku połączeń rzeczownika pełniącego funkcję podmiotu z czasownikiem pełniącym funkcję orzeczenia, które również tworzą związki zgody, rzecz nie jest już tak prosta. Po pierwsze wcale nieoczywiste jest, czy w ogóle można tu mówić o relacji nadrzędno-podrzędnej. Po drugie, z oczywistych względów wyrazy takie nie mogą mieć wspólnych wszystkich cech fleksyjnych, ponieważ np. czasownik nie odmienia się przez przypadki, a rzeczownik – przez czasy. Jeśli więc rozpatrzymy np. parę pies szczekał, to zauważymy że wspólne są dla nich: rodzaj (męski) oraz liczba (pojedyncza). Jednak już w parze Piotr czyta oba wyrazy mają wspólną jedynie liczbę, ponieważ w czasie teraźniejszym następuje neutralizacja rodzaju: czasownik w tej samej formie może łączyć się z rzeczownikami wszystkich trzech rodzajów. Jednak i takie połączenia realizują związek zgody.
Co? Gdzie? Kiedy?
