Fot. Aleksander Durkiewicz / praca własna / wikipediacommons / CC BY-SA 4.0 / Link
Językoznawstwo, które za sprawą tej rubryki od kilku lat gości na łamach „Idziemy”, jest dyscypliną naukową niezbyt starą, ale dziś mającą już ogromny dorobek i wewnętrznie bardzo zróżnicowaną. Panująca współcześnie chyba wszędzie – a na pewno w nauce – coraz większa specjalizacja sprawia przez to, że nawet naukowcy, którzy są językoznawcami, często posługują się tak dalece odmiennymi metodologiami badania i językami opisu (w tym swoistą terminologią), że trudno im się porozumieć. Specjalizację taką (w moim przekonaniu bardzo niedobrą) poniekąd wymusza chociażby ogromny przyrost literatury przedmiotu – ze względu na ich liczbę trudno dziś być na bieżąco nawet z tymi opracowaniami, które bezpośrednio wiążą się z badaniami prowadzonymi przez danego naukowca. Prace z innych subdyscyplin zna się zatem już tylko bardzo wyrywkowo… Prowadzi to do paradoksalnych sytuacji, gdy np. osoby analizujące język jakiegoś autora nie znają prac literaturoznawczych dotyczących tego twórcy (choć, prawdę mówiąc, zwykle bywa odwrotnie, tzn. badacze literatury nie znają opracowań językoznawczych). Wąską specjalizację wzmacniają też rozwiązania formalne, administracyjne, np. ostatnia reforma nauki i szkolnictwa wyższego skutecznie zniechęca do badań i publikacji wykraczających poza dyscyplinę, którą dany naukowiec zadeklarował jako swoją jedyną bądź pierwszą. Nie miejsce tu jednak na refleksję nad rozwojem nauki i zmianami w tym zakresie, nie to jest też tematem dzisiejszego odcinka. Wróćmy do językoznawstwa i jego zróżnicowania.
Jeden z najbardziej ogólnych podziałów dzieli językoznawstwo na wewnętrzne i zewnętrzne. To pierwsze za przedmiot badań ma sam język: jego strukturę i rozwój; to drugie, badając język, uwzględnia jego różnorakie relacje z rzeczywistością pozajęzykową, a więc np. z rozwojem cywilizacji i kultury, czynnikami społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi itp. Współcześnie w Polsce zdecydowanie dominuje drugi wymieniony nurt badań, choć nadal bardzo silna i mająca znakomite osiągnięcia jest szkoła językoznawstwa wewnętrznego, w tym zwłaszcza formalnego.
Dokonany z zupełnie innej perspektywy podział wyróżnia językoznawstwo diachroniczne, synchroniczne i ogólne. To pierwsze bada ewolucję języka, opisuje zatem zjawiska językowe, uwzględniając ich rozwój w czasie. Kiedy zatem odtwarzam w tej rubryce np. zmiany formy i znaczenia jakiegoś polskiego słowa na przestrzeni wieków, to korzystam właśnie z dorobku językoznawstwa diachronicznego. Językoznawstwo synchroniczne abstrahuje od czynnika czasowego, bada język w jakimś, wybranym momencie rozwoju. Najczęściej, rzecz jasna, język współczesny, a więc przykładem takich badań jest np. opis tego, jak w języku polskiej młodzieży w roku 2018 funkcjonuje rzeczownik dzban (przypomnę, że było to młodzieżowe słowo tego roku). Jednak, wbrew temu, co się często sądzi, przykładem badań z zakresu językoznawstwa synchronicznego może być np. analiza słownictwa poematu Cypriana Norwida „Assunta”, chociaż bowiem tekst ten powstał w przeszłości, to taki jego opis jest statyczny, dotyczy konkretnego faktu językowego, nie uwzględnia rozwoju języka. I wreszcie trzeci typ: językoznawstwo ogólne, zajmujące się teorią języka, nie tylko zatem nieuwzgledniające czynników historycznych, lecz także abstrahujące od specyfiki konkretnego języka, a więc w pewnej mierze abstrakcyjne.
Można też mówić o językoznawstwie teoretycznym i językoznawstwie stosowanym (np. na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego istnieje cały Instytut Językoznawstwa Stosowanego), które ma wymiar praktyczny; należą do niego np. kultura języka czy logopedia.
Co? Gdzie? Kiedy?
