Zapewne każdy z czytelników „Idziemy” choć raz widział gdzieś napis Uwaga, *świeżomalowane! lub też czytał o *nowootwartym sklepie czy też *nowonarodzonym dziecku. Wszystkie te – dość rozpowszechnione – połączenia poprzedziłem gwiazdką, co oznacza, że są one zapisane niepoprawnie. Jaka zasada została tu naruszona? Otóż zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami ortograficznymi wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem (a więc wyrazem nieodmiennym, odpowiadającym na pytania „jak?”, „w jaki sposób?”), a drugi jest imiesłowem przymiotnikowym (a więc odmiennym wyrazem zakończonym na „-ący”, „-ny” lub „-ty”) albo też przymiotnikiem, traktujemy jako zestawienia i piszemy rozdzielnie.
Należy więc pisać nie tylko świeżo malowany, nowo otwarty sklep czy też nowo narodzony, lecz także np. wolno stojący (dom), nowo przyjęty (pracownik), blisko spokrewniony (kuzyn), dziko rosnąca (roślina), wysoce zagrożony (gatunek), lśniąco biała (ściana), trudno czytelne (pismo), wiecznie zielone (drzewo), ostro zakończony (pręt), dobrze widoczna (przeszkoda), mało przekonująca (teza), drobno krojone (pomidory) itp.
Podkreślam, że są to zasady obowiązujące współcześnie, ponieważ dawniejsze przepisy ortograficzne były nieco inne. Zgodnie z postanowieniami Komitetu Ortograficznego Polskiej Akademii Umiejętności z 1936 r. połączenia z członem nowo- należało pisać łącznie (a więc np. nowonarodzony, nowootwarty, nowowybudowany). Tę regułę zniesiono dopiero w roku 1956 r., aby ujednolicić pisownię z innymi typami połączeń.
Jak od wielu zasad poprawnościowych, także i od powyższej istnieją jednak wyjątki. Po pierwsze, niekiedy podobne połączenia pochodzą od rzeczowników złożonych; wówczas, skoro podstawą jest jedno słowo, to i pochodzący od niego przymiotnik zapisuje się łącznie. Przykładem jest słowo średniowieczny, które zostało utworzone od wyrazu średniowiecze. Po drugie (i takich sytuacji jest znacznie więcej), pisownię łączną stosuje się w odniesieniu do połączeń, które są utrwalone, funkcjonują jako elementy nazw czy też charakterystyki danego obiektu, mówią nie o doraźnej, dowolnie wybranej cesze danego obiektu, ale o jego cesze najważniejszej, a przynajmniej na trwałe z tym obiektem związanej. Dobrym przykładem są dwa wyrazy związane z wojskowością: ciężkozbrojny i lekkozbrojny (choć ten drugi, zapewne w wyniku pomyłki, aż do 1997 r. był w słownikach zapisywany rozdzielnie…).
Niekiedy pisownia omawianych połączeń zależy od kontekstu. Oto kilka przykładów. Płyta długogrająca to pewien typ płyty, dlatego stosujemy pisownię łączną, ale w zdaniu Długo grająca na fortepianie Kasia poczuła się zmęczona zastosujemy pisownię rozdzielną, ponieważ mowa tu jest o doraźnej cesze Kasi. Podobnie należy rozróżniać m.in. szybkoschnący beton od szybko schnącego na słońcu obrusu, słabowidzącego ucznia (czyli ucznia będącego osobą niepełnosprawną) od słabo widzącego drogę kierowcy itp.
 | dr Tomasz Korpysz |
Co? Gdzie? Kiedy?
