Bez świętej pamięci?

Pośmiertny „wywiad z Wisławą Szymborską” wyemitowany w ramach projektu Off Radio Kraków wywołuje liczne kontrowersje. Od śmierci poetki i noblistki minęło bowiem już dwanaście lat i na wiele z poruszanych w tym „wywiadzie” tematów nigdy się nie wypowiadała.

Należąca do publicznego nadawcy krakowska stacja nie jest pierwszą, która takie „wywiady” publikuje. Wcześniej robiła to „Gazeta Wyborcza”. Z tą jednak różnicą, że np. „wywiad” z ks. prof. Józefem Tischnerem był tam skompilowany z różnych wypowiedzi i publikacji autora „Filozofii po góralsku”. Były to wypowiedzi autentyczne, ale wyjęte z kontekstu i nieautoryzowane. W przypadku Radia Kraków prawdziwe było tylko nazwisko Szymborskiej. Wszystko inne zostało wygenerowane przez sztuczną inteligencję.

W komentarzach po „wywiadzie z Szymborską” przeważają głosy oburzenia i trwogi. Jedni zwracają uwagę na wypychanie z mediów ludzi przez maszyny, które realizują wyznaczone im zadania bez serca i bez sumienia. Inni pytają, czy teraz kolej np. na rozmowę z Mieszkiem I na temat okoliczności chrztu Polski albo z Józefem Piłsudskim o współczesnym sporze PO–PiS. Jeszcze inni podkreślają niebezpieczeństwo wprowadzania odbiorców w błąd co do istotnych faktów i opinii rzekomo wygłaszanych przez znane osoby. W dobie bezkrytycznego korzystania z mediów jest to problem poważny. Mówi się o tzw. deepfake’ach, które dla przeciętnego odbiorcy mogą być nie do wykrycia.

Przy okazji pojawił się także problem ochrony wizerunku osób zmarłych. Jak zauważa prawnik dr Michał Markiewicz z Uniwersytetu Jagiellońskiego, głos człowieka, jego charakterystyczne brzmienie, należy do dóbr osobistych, które powinny podlegać ochronie także po śmierci, przynajmniej przez dwadzieścia lat. Używając głosu znanej osoby, wykorzystuje się bez jej zgody jej pozycję i autorytet. Manipulowanie głosem ludzi, którzy po śmierci sami już się bronić nie mogą, „uderza w kult pamięci zmarłej osoby”. Zwolennicy wywiadów ze zmarłymi twierdzą z kolei, że w ten sposób dają im swoistą nieśmiertelność.

Prace nad taką „nieśmiertelnością” trwają od lat. Pochłaniają miliardy dolarów i megawatów energii. Próbuje się przenosić na dyski komputerów ludzki mózg i ludzką świadomość. Nagromadzenie gigantycznej ilości danych, w tym również graficznych, na temat konkretnego człowieka pozwoliłoby sztucznej inteligencji na stworzenie jego komputerowej symulacji, swoistego awatara, z którym moglibyśmy się kontaktować w wirtualnym świecie. Taka „nieśmiertelność” ma charakter jednostronny. Pozwala żyjącym utrwalić obraz, głos, zasób wiedzy i doświadczeń oraz sposób bycia i myślenia zmarłej osoby, nie dając jej samej ani faktycznej nieśmiertelności, ani szczęścia wiecznego. W istocie niewiele różni się od balsamowania ciał faraonów, przechowywania zwłok wodza rewolucji październikowej na Kremlu czy od odtwarzania utrwalonego na winylowym krążku głosu Mieczysława Fogga.

Czy Fogg jest dzisiaj szczęśliwy z tego powodu, że Warszawa i Polska dalej słucha jego piosenek? Żeby mógł być szczęśliwy, musi faktycznie i osobiście żyć, mimo biologicznej śmierci. To zaś nie zależy od utrwalenia jego głosu i podobizny na płycie albo w pamięci cyfrowej. Pośmiertne istnienie i życie człowieka nie zależy od zapisu w jakiejś doczesnej pamięci – choćby trwałej jak skała. Zależy od tego, czy nasze imiona zapisane są w niebie, w najświętszej pamięci Boga. Dla szczęścia wiecznego Mieczysława Fogga jedno „Wieczny odpoczynek” jest ważniejsze od tysięcy odtworzeń jego piosenek. Dotyczy to zresztą nie tylko Fogga czy Szymborskiej, ale każdego ze zmarłych, a kiedyś również każdego z nas. Bo „dusze sprawiedliwych są w ręku Boga”, a nie w wirtualnej sieci.