Wielkopostnym śladem

Co wyróżnia liturgię Wielkiego Postu?

Jest w niej wiele elementów wyciszenia. Nie śpiewa się Alleluja oraz hymnu „Chwała na wysokości Bogu”. W aklamacji przed Ewangelią stosuje się zwrot „Chwała Tobie, Słowo Boże” naprzemiennie z „Chwała Tobie, Królu wieków”. Ołtarzy nie przyozdabia się kwiatami, milkną kościelne dzwony. Gra na organach zostaje ograniczona do minimum.

Poza czwartą niedzielą Wielkiego Postu (niedziela Laetare) kapłani noszą fioletowe ornaty, które w liturgii wyrażają pokutę i powagę, będąc równocześnie symbolem nadziei i oczekiwania. W czasie wielkopostnym nie obchodzi się wspomnień Najświętszej Maryi Panny w sobotę. Środa Popielcowa i niedziele Wielkiego Postu mają pierwszeństwo liturgiczne przed wszelkimi uroczystościami.

Na czas Wielkiego Postu przewidziane jest specjalne wprowadzenie do modlitwy „Ojcze nasz”: „Prośmy ojca Niebieskiego, aby odpuścił nam grzechy i zachował nas od złego” oraz do modlitwy o pokój: „Panie Jezu Chryste, przez Twoją śmierć na krzyżu Bóg Ojciec wprowadził pokój między niebem i ziemią”. Na koniec Eucharystii kapłan może poprzedzić błogosławieństwo modlitwą nad wiernymi: „Bóg, miłosierny Ojciec, który w męce swojego Syna dał wam przykład miłości, niech sprawi, abyście przez służbę Bogu i ludziom otrzymali niewysłowiony dar Jego błogosławieństwa (wierni odpowiadają: Amen). Chrystus, który umierając na krzyżu wybawił was od śmierci wiecznej, niech was obdarzy życiem bez końca (Amen). Wszystkim, którzy Go naśladują w Jego uniżeniu, niech da udział w swoim zmartwychwstaniu (Amen)”.

W wielkopostnej liturgii godzin nie odmawia się w niedzielę uroczystego hymnu „Ciebie Boga wysławiamy”. W II niedzielnych nieszporach zamiast pieśni z Apokalipsy lub z Listu do Efezjan Kościół modli się pieśnią z Pierwszego Listu św. Piotra Apostoła o męce Chrystusa.

Tradycyjnie mówimy o 40 dniach Wielkiego Postu. Dlaczego?

Liczba 40 oznacza w Słowie Bożym czas pokuty, postu, modlitwy, ale również kary. 40 lat wędrowali Izraelici przez pustynię z Egiptu do Ziemi Obiecanej. 40 dni i nocy znajdował się Mojżesz przed obliczem Boga na Synaju. 40 dni padał deszcz, który spowodował czterdziestodniowy potop. Eliasz mocą pokarmu szedł 40 dni i nocy do góry Horeb, aby tam w szmerze łagodnego powiewu spotkać się ze Stwórcą. Niniwici, usłyszawszy proroka Jonasza, pokutowali 40 dni, dzięki temu Niniwa uniknęła kary Bożej. Wreszcie Pan Jezus pościł 40 dni na pustyni i ukazywał się uczniom przez 40 dni po swoim zmartwychwstaniu.

Praktyka Wielkiego Postu, jaką dziś znamy, ukształtowała się dopiero w IV w. Edykt mediolański z 313 r. dał swobodę wyznania chrześcijanom. Zapanował okres pokoju konstantyńskiego, od tej pory w sposób bardziej swobodny zaczęły kształtować się praktyki pobożne. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa okres przygotowań duchowych do świąt Wielkanocy obejmował zaledwie 40 godzin! Dopiero po obradach soboru w Nicei w 325 r., gdzie ustalono uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego dla całego Cesarstwa Rzymskiego, wprowadzono czterdziestodniowy post.

Teraz trwa on jednak ponad 40 dni…

Okres przygotowań do Wielkanocy obejmuje 40 dni zwykłych oraz 6 niedziel. Wcześniej chrześcijanie nie pościli w niedzielę, zatem post rozpoczynający się pierwszą niedzielą Wielkiego Postu trwał 34 dni. W V w. do postu dołączono Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Pozostałe cztery dni dodał papież Grzegorz Wielki (590–604), przesuwając początek Wielkiego Postu z niedzieli na środę. Obecnie Wielki Post trwa od Środy Popielcowej do Mszy Krzyżma w Wielki Czwartek.

Zaczynamy od posypywania głów popiołem. Jakie jest pochodzenie i znaczenie tego obrzędu?

Od połowy V w. w poniedziałek, a od VII w. w środę przed pierwszą niedzielą Wielkiego Postu odbywał się obrzęd wypędzania publicznych pokutników z kościoła. Po odbytym sakramencie pokuty i pojednania penitenci pojawiali się przed świątynią. Biskup przy udziale kapłanów sypał pokutnikom na głowę popiół, wypowiadając słowa nawiązujące do Księgi Rodzaju: „Pamiętaj, człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne”. Następnie kropił pokutników wodą święconą i poświęcał ich szaty pokutne. Penitenci leżeli na ziemi i śpiewali Litanię do wszystkich świętych, a na zakończenie byli wypędzani z kościoła niczym Adam z raju.