Młody, statystyczny, ale czy katolik?

Ze smartfonem w dłoni dziennie spędza w Internecie cztery godziny. Pracuje dorywczo albo regularnie dostaje kieszonkowe od rodziców. Jest przywiązany do matki, marzy o prawdziwej miłości i planuje założyć rodzinę. Z wiarą ma coraz mniej wspólnego.

To obraz statystycznego młodego Polaka, jaki wyłania się z raportu „Młodzież 2018” przygotowanego przez Centrum Badania Opinii Społecznej. Jesienią ubiegłego roku ankieterzy CBOS-u odwiedzili 80 szkół średnich, wyniki badania zaprezentowano na początku czerwca.

Projekt „Młodzież” to badanie cykliczne prowadzone przez CBOS na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Od 1996 r. co dwa-trzy lata CBOS przeprowadza ankiety wśród uczniów ostatnich klas szkół średnich: liceów, techników i zawodówek. Główny rdzeń kwestionariusza pozostaje ten sam od lat 90., co pozwala prześledzić, jak zmieniał się obraz polskiej młodzieży na przestrzeni ostatni dwudziestu lat. Ankietowani to młodzi ludzie w wieku 18-19 lat, którzy opuszczają szkoły średnie i wchodzą w samodzielne dorosłe życie.

„To oni już niedługo będą decydować o kondycji naszego kraju. Dlatego warto przyjrzeć się ich poglądom, poznać ich postawy i perspektywy” – pisze we wstępie do raportu prof. Mirosława Grabowska, dyrektor CBOS. Oni są przyszłością świata, jak mówił św. Jan Paweł II. Czy jednak nadal są nadzieją Kościoła?

Nadzieja Kościoła?

Niecałe dwie trzecie młodych Polaków – 63 proc. – uważa się za wierzących, przy czym 9 proc. z nich deklaruje się jako osoby głęboko wierzące. A reszta? Jedna piąta, 21 proc. badanych, jest niezdecydowana, a 17 proc. – to zadeklarowani ateiści.

Wyraźny spadek liczby osób wierzących wśród młodzieży badania notują od roku 2008 – wtedy wskaźnik wierzących wynosił 81 proc. Na przestrzeni ostatnich 10 lat spadł o 18 proc. Wcześniej liczba osób wierzących wśród młodzieży była stabilna i oscylowała wokół 80 proc, choć zawsze odsetek niewierzących w tej grupie wiekowej był wyższy w porównaniu z ogółem społeczeństwa.

– Nasze badanie pokazuje, że polska młodzież jest coraz mniej religijna. Początkowo spadek wierzących był stosunkowo niewielki, tendencja zatrzymała się nawet w latach 2003-08, co zazwyczaj łączy się z tzw. „efektem Jana Pawła II” w polskim Kościele. Ale już po roku 2010 wzrasta deklaratywność niewiary. Obserwując wyniki na przestrzeni lat, widać, że jest to jedna z głównych tendencji charakteryzujących polską młodzież – ocenia Antoni Głowacki, analityk CBOS, autor opracowania dotyczącego religijności młodych Polaków. Ostatnio amerykański instytut Pew Research Center opublikował dane, które pokazują różnice w religijności młodych Polaków i starszych pokoleń. Ta różnica jest bardzo duża, jedna z największych na świecie.

Różnica jest jeszcze znaczniejsza, jeżeli spojrzy się na kwestię religijności nie od strony deklaracji, ale od strony praktyki. O ile wiarę deklaruje większość polskiej młodzieży, o tyle z niedzielnego obowiązku mszalnego wywiązuje się jedynie 35 proc. z nich – niewiele ponad jedna trzecia. Tyle samo osób nie uczestniczy w żadnych praktykach religijnych.

– Spadek praktyk religijnych notujemy w naszych badaniach od lat 90. I zawsze był on wyższy niż spadek liczby osób niewierzących. Jest to stała tendencja w społeczeństwie – zauważa Antoni Głowacki. Badania CBOS potwierdzają starą prawdę: ludzie najpierw przestają chodzić do Kościoła, a w konsekwencji przestają wierzyć.

Źródła laicyzacji

Nie sposób nie spytać o powody laicyzacji polskiej młodzieży. Prof. Wojciech Świątkiewicz, socjolog z Uniwersytetu Śląskiego, wskazuje na dwie główne przyczyny: osłabienie roli rodziny, jako miejsca przekazywania wiary, oraz zmiana paradygmatu kulturowego, zwłaszcza kultury młodzieżowej, która często jest nie tylko obojętna na kwestię wiary, ale wręcz jest do niej niechętnie nastawiona.

– Właśnie GUS opublikował statystyki wskazujące, że jedna trzecia polskich małżeństw się rozwodzi. Rozwody, oprócz tego, że stały się „banalne”, pokazują kondycję rodziny, która, jak widać, nie zawsze radzi sobie ze światem deklarowanych wartości – mówi prof. Świątkiewicz.

Młodzi coraz częściej wychowują się w niepełnych rodzinach. Przyczyną nieobecności jednego z rodziców, znacznie częściej ojca niż matki, są nie tylko rozwody, ale również emigracja zarobkowa. A w niepełnych rodzinach rzadziej się praktykuje – tylko 17 proc. samotnych rodziców nakłania dzieci do chodzenia do Kościoła. Gdy w domu jest dwoje rodziców, ten wskaźnik jest wyższych – wynosi 35 proc.

Obok kontekstu kulturowego i kondycji rodziny prof. Świątkiewicz wskazuje także na „deficyty katechezy szkolnej” i brak jej dobrych relacji z parafią: – Można różnie oceniać obecność lekcji religii w szkole, ale faktem statystycznie mierzalnym jest malejący w ostatnich latach odsetek młodzieży zapisującej się na katechezę. Badanie CBOS pokazuje, że w ostatnich 10 latach ponad 20 proc. mniej uczniów uczęszcza na lekcje religii – w 2010 r. 93 proc. badanych, a w 2018 r. 70 proc.

Co ciekawe, więcej uczniów chodzi na lekcje religii niż określa się jako wierzący. – Widzimy, że młodzież, najczęściej po bierzmowaniu, ucieka z Kościoła, bo w wielu parafiach brakuje oferty duszpasterskiej skierowanej do młodzieży. Młody człowiek czasami nie znajduje w parafii miejsca, gdzie mógłby pogłębiać swoją wiarę – ocenia ks. Emil Parafiniuk, sekretarz Komisji ds. Duszpasterstwa Młodzieży KEP.

Nie bez znaczenia jest również pokazywany w mediach negatywny wizerunek księdza. – Zbudowana na generalizacji jednostkowych przypadków, zmultiplikowana przekazem medialnym, pejoratywna ocena duchownego pogłębia kryzys i kruszy wiarę w kościelne autorytety – wskazuje prof. Świątkiewicz. Niereligijność młodzieży wyrasta przede wszystkim na podłożu negatywnego stosunku do instytucji religijnych oraz ich „funkcjonariuszy” czyli duchowieństwa.

Zmiana duchowości

Komentując wyniki badań CBOS, ks. dr Wojciech Sadłoń, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, wskazuje na polaryzację polskiej młodzieży w kwestii wiary. Przy stabilnej od lat liczbie osób głęboko wierzących wzrasta liczba ateistów.

– Teza polaryzacji zakłada rozchodzenie się wiary w dwóch przeciwnych biegunach. Rośnie w Polsce grupa osób, które mają coraz mniej wspólnego z Kościołem. Po drugiej stronie mamy do czynienia nie tyle z pogłębieniem wiary, co odnajdywaniem się w nowych formach jej przeżywania. Ta grupa najbardziej religijna trwa nie dlatego, że „zabetonowała” swoją wiarę, ale dlatego, że odnajduje ją w nowych wspólnotach i ruchach. Wystarczy pojechać na Lednicę albo przypomnieć sobie Światowe Dni Młodzieży – tłumaczy ks. Sadłoń.

Zmiany modelu religijności młodzieży można jednak różnie oceniać. W ankiecie CBOS pojawiło się pytanie o kwestię aborcji, nie jest to kwestia stricte religijna, ale pokazuje w pewnym stopniu stosunek młodego pokolenia do nauczania Kościoła. Wedle danych z raportu „Młodzież 2018” 63 proc. sprzeciwia się aborcji na życzenie. Ale w sytuacji dyskutowanej ostatnio kwestii aborcji eugenicznej połowa młodych Polaków dopuszcza takie rozwiązanie – na pytanie czy kobieta powinna mieć prawo usunąć ciążę, gdy wiadomo, że dziecko urodzi się upośledzone, 50 proc. badanych odpowiedziało twierdząco.

Od tradycyjnego modelu religijnego młodzież przechodzi do modelu indywidualnego, który często naznaczony jest selektywnością i nie odpowiada w całości nauczaniu Kościoła. Socjologowie nazywają takie zjawiska terminem „religijność pozakościelna” czy „nowa duchowość”. Ta postawa łączy się również z niechęcią wobec Kościoła instytucjonalnego. W młodzieżowym języku streszcza się w hasłach: „Bóg tak, Kościół nie” albo „wierzący niepraktykujący”.

Zmiana duszpasterstwa

– Dzisiaj młodych ludzi do wiary przekonuje świadectwo wiary rówieśników – argumentuje ks. Parafiniuk. – Za chwilę w diecezji warszawsko-praskiej rusza synod diecezjalny poświęcony młodzieży. Zgodnie z sugestią papieża Franciszka, chcemy pytać młodych o zdanie. Jednym z celów tego wydarzenia jest również wyszukanie liderów młodzieżowych, którzy angażując się mocniej w życie parafii, będą docierali do szerszej grupy rówieśników. Chcemy, aby młodzi stali się apostołami, którzy będą działali w swoich środowiskach i docierali tam, gdzie często ksiądz nie może dotrzeć. W wielu miejscach Polski pojawiają się podobne inicjatywy – tłumaczy.

Kościół pod egidą papieża Franciszka intensywnie poszukuje dziś sposobu na dotarcie do młodych. Jest nadzieja, że jeżeli nawet nie uda mu się zatrzymać procesów laicyzacyjnych, to znajdzie siłę na nawracanie nowych pogan. Ale do tego potrzebna jest świadomość, że młody Polak to już niekoniecznie katolik.