Bez stopni

„Wstawię ci kolejną pałę, to się wreszcie weźmiesz do roboty” – ten koszmar lat szkolnych pamięta niejeden. Negatywne stopnie, jak wielu się nadal wydaje, motywują. Owszem, można bić po piętach, a wtedy człowiek będzie szedł szybciej, ale jak długo? I czy będzie bardziej zmotywowany? Oceny negatywne demotywują, pozytywne z kolei zabijają kreatywność. Dziecko „piątkowe” nie jest w stanie ponieść ryzyka wpisanego w kreatywność, z obawy przed oceną gorszą niż piątka. Wpisuje się więc w sztywne ramy nauczycielskich oczekiwań i się nie wychyla. Same dobre stopnie poza tym nie uczą ponoszenia porażek.

Satysfakcja zamiast piątki

Przed 1999 r. dzieci w klasach I-III oceniano stopniami. Badania wykazały, że nauczyciele i uczniowie zbytnio przy tym koncentrowali się na popełnianych błędach. – Skutkowało to lękiem uczniów, ich konformizmem, nastawieniem na rywalizację zamiast na współpracę, wzmacnianiem postaw egoistycznych, ograniczeniem kreatywności i ciekawości poznawczej – mówi Jacek Strzemieczny, lider programu Szkoła Ucząca się (SUS) i inicjator oceniania kształtującego (OK) w polskich szkołach. – Takie ocenianie służyło bardziej selekcji dzieci niż ich potrzebom rozwojowym. Ponadto uczyło je nauki dla stopni i pochwał. Należy pamiętać, że ocenę szkolną dziecko odbiera jako ocenę swojej osoby i zdolności.

Od 2000 r. mamy więc w edukacji wczesnoszkolnej ocenę opisową – jest ona połączeniem tradycyjnego szkolnego stopnia z raczkującą w polskiej edukacji oceną kształtującą. Niestety, często jest schematyczna – nauczyciele wystawiają ją na zasadzie „kopiuj-wklej” z opcji w dzienniku elektronicznym, wcale więc nie jest zindywidualizowana. Co więcej: formułowana jest dopiero na zakończenie okresu nauczania, kiedy uczeń nie ma już możliwości poprawy.

– Tymczasem odpowiednia informacja zwrotna to jedna z najmocniejszych dźwigni osiągnięć szkolnych – przekonuje Jacek Strzemieczny. – Powinna dawać uczniowi odpowiedź na pytania: dokąd zmierzam, jak mi się to udaje i jak mam się dalej uczyć. Ocenianie ma więc pomagać w dalszej nauce.

Skuteczne ocenianie, zdaniem Jacka Strzemiecznego, zakłada, że uczeń rozumie: czego ma się nauczyć (zna cel lekcji), po czym pozna, że się nauczył (zna kryteria sukcesu) i jakiego postępu dokonał w nauce (czyli co mu się udało, a nad czym ma jeszcze popracować i jak ma to robić). – W takiej sytuacji stopień jest nie tylko niepotrzebny, ale wręcz przeciwskuteczny – pointuje Jacek Strzemieczny.

Dlaczego szkoła jest tak przywiązana do ocen, a nauczyciele są ścigani, jeśli wystawiają ich za mało lub z niektórych z nich muszą się tłumaczyć? Dlaczego z kolei dzieci tak chętnie uczestniczą w różnych warsztatach, gdzie stopni nie ma?

– Szkoła nie wierzy, że dzieci i młodzież uczyłyby się dla samej przyjemności zdobywania wiedzy i umiejętności – odpowiada Jacek Strzemieczny. – Stopnie są formą kontrolowania i nagradzania. Myli się je ze sprawdzaniem i informacją zwrotną. Ostatnio na Zamku Królewskim zorganizowaliśmy konferencję dla szkół wdrażających ocenianie kształtujące. Pojawiło się tam 150 dyrektorów szkół i 500 uczniów, którzy zrobili na koniec roku fantastyczne projekty, za które nie dostali oceny – ich nagrodą była satysfakcja, że się przy tym czegoś dowiedzieli. Dziecko potrzebuje zauważenia, że się czegoś nauczyło, i skorygowania błędu. Ale stopnie tej informacji nie dają. Rodzice na Zamku Królewskim także podkreślali, że z otrzymywanej od nauczyciela informacji zwrotnej tworzonej na podstawie jasnych kryteriów oceniania wiedzą o postępach dzieci więcej niż z ocen.