8 VIII 1863: Zwycięstwo pod Żyrzynem

Zwycięska bitwa stoczona 150 lat temu przez Polaków w czasie Powstania Styczniowego pod Żyrzynem spowodowała, że w państwach zachodnich opinia publiczna zaczęła domagać się od tamtejszych rządów wsparcia dla Polski. Natomiast Rosjanie zareagowali odwołaniem z Warszawy wielkiego księcia Konstantego i zastąpieniem go hrabią Fiodorem Bergiem.

Do bitwy pod Żyrzynem doszło właściwie przez przypadek. Jeden z patrolów powstańczych, przechodząc przez drogę warszawsko-lubelską w rejonie Kazimierza Dolnego, wziął do niewoli kilku Kozaków. Przy jednym z nich znaleziono zaszyfrowaną depeszę. Jej odczytania podjął się pułkownik Michał Jan Heidenreich, ps. Kruk. Ten warszawiak z urodzenia, syn spolonizowanego Niemca i matki Francuzki, był absolwentem Akademii Sztabu Generalnego w Sankt Petersburgu. Z zaszyfrowanej depeszy wynikało, że przez Żyrzyn

8 sierpnia będzie przechodził konwój wojskowy przewożący ok. 200 tys. rubli. Pieniędzy strzec miało 500 żołnierzy i 2 działa.

Płk Michał Jan Heidenreich, od wybuchu Powstania Styczniowego naczelnik wojenny województw podlaskiego i lubelskiego, zaledwie kilka dni wcześniej, 4 sierpnia odniósł efektowne zwycięstwo w bitwie pod Chruśliną. Jego 1500 powstańców nie tylko świetnie poradziło sobie z podobną liczbą żołnierzy rosyjskich pod dowództwem płk. Georgija Miednikowa, ale skutecznym pościgiem spowodowało odwrót nieprzyjaciela aż na odległość 12 km! Ten sukces spowodowany był głównie tym, że Heidenreich cały ciężar walk skierował na strzelców, a kosynierzy i kawaleria ich jedynie wspomagała.

8 sierpnia 1863 r. pod Żyrzynem była okazja nie tylko do zdobycia pieniędzy, tak bardzo potrzebnych dla rozwoju jednostek powstańczych, ale także broni. Na 500 uzbrojonych Rosjan przewożących pieniądze atak rozpoczęło ok. 3 tys. powstańców, z których mniej niż połowa miała broń palną, a pozostali jedynie kosy. Genialny polski strateg zaatakował jednocześnie od czoła i po bokach. Walka trwała około 5 godzin. Początkowo Rosjanie pogubili się, ale po jakimś czasie uporządkowali swoje szeregi i z wielką determinacją starali się obronić cenny ładunek. Ponieśli jednak klęskę i po trzech godzinach jedynie ich dowódca porucznik Laudański wraz z 87 ludźmi wycofali się.

W bitwie 181 Rosjan zostało zabitych, 282 wziętych do niewoli. Polaków zginęło 10, a 50 zostało rannych. Powstańcom udało się zdobyć ok. 140 tys. rubli, ale też 400 karabinów.

Za tak spektakularną porażkę wysoką cenę zapłacił namiestnik Królestwa Polskiego książę Konstanty, który został odwołany z Warszawy. Jego miejsce zajął feldmarszałek hrabia Fiodor Berg, który już podczas Powstania Listopadowego szturmował warszawską Wolę. Teraz jako namiestnik Królestwa Polskiego w ciągu 11 lat (1863-1874) zapisał się w historii Warszawy jako gorliwy rusyfikator i pacyfikator miejscowości, których mieszkańcy udzielali pomocy powstańcom.

Bohater bitwy Michał Jan Heidenreich kilka dni po niej został generałem. Niestety, 24 sierpnia 1863 r. jego żołnierze ponieśli klęskę pod Fajsławicami. Zginęło wtedy 320 Polaków. Była to zemsta Rosjan za porażkę poniesioną dwa tygodnie wcześniej. Samemu generałowi udało się wycofać z jednym z oddziałów, ale nie odegrał on już większej roli w powstaniu. Zmarł we Lwowie 9 kwietnia 1886 r. w wieku 55 lat.

W 1888 r. Rosjanie postawili pomnik ku czci swoich rodaków, którzy zginęli pod Żyrzynem. W 1936 r. został on rozebrany. W 1972 r. z inicjatywy mieszkańców postawiono pomnik upamiętniający bitwę.

150 lat po bitwie pod Żyrzynem w niedzielę 11 sierpnia o godz. 13.00 metropolita lubelski abp Stanisław Budzik w parku nad stawem w Żyrzynie odprawi Mszę Świętą w intencji powstańców i Ojczyzny. Tego dnia o godz. 16.00 przewidziana jest rekonstrukcja bitwy. Weźmie w niej kilka grup rekonstrukcji historycznych z całej Polski.

Wojciech Świątkiewicz Idziemy nr 31 (412), 4 sierpnia 2013 r.