Niekiedy modyfikacja dotyczy kategorii liczby rzeczowników, przymiotników lub czasowników. Oczywiście istnieją frazeologizmy, których elementy mogą być odmieniane przez liczby, np. Ta książka to prawdziwy biały kruk, ale też: Na tej półce stoją moje wszystkie białe kruki; Piotr był wówczas niebieskim ptakiem, ale też: Hipisi byli w PRL-u niebieskimi ptakami; Moja ulubiona fryzura to koński ogon, ale też: Wszystkie dziewczyny z zespołu miały wówczas końskie ogony czy: Mój nauczyciel w żartach powtarzał, że ciepła wdówka to najlepsza partia dla humanisty, ale też: Ten oszust matrymonialny uwodził zwłaszcza ciepłe wdówki, ponieważ chciał przejąć ich majątki. W większości frazeologizmów zmiana liczby jest jednak uznawana za innowację niezgodną z normą. Tak należałoby traktować zdania typu: Wszyscy ostatnio porywają się z *motykami na słońce (zamiast: z motyką); Znowu wystrychnął was na *dudków (zamiast: na dudka); Nie wierzę wszystkiemu, co mówi, ale nie ma *dymów bez ognia (zamiast: dymu) czy: Planowałem na dziś wędrówkę na Rysy, ale od rana leje jak z *cebrów (zamiast: z cebra). Przyczyną takich błędów może być nie tylko po prostu nieznajomość kanonicznej postaci związku, lecz także chęć dostosowania jego formy do sytuacji komunikacyjnej: skoro np. oszukanych zostało wiele osób, to nadawca ma pokusę, by mówić o wystrychnięciu ich na *dudków.
Zdarzają się także modyfikacje kategorii strony, czyli np. zmiana strony czynnej czasownika na zwrotną lub bierną. Czasem związane jest to z nieznajomością niektórych słów występujących we frazeologizmie i ich dawnej postaci, a także łączliwości oraz realiów, które stały się podstawą jego utworzenia. Taka jest być może przyczyna innowacji typu Miałem na wakacje wiele planów, ale wszystkie *spaliły się na panewce – ta forma wydaje się dziś niektórym logiczniejsza i czytelniejsza niż poprawna postać spaliły na panewce.
Modyfikowana bywa również kategoria aspektu, czyli zmieniany jest aspekt z dokonanego na niedokonany lub odwrotnie. Zdanie: Zrezygnowałem z tej pracy, ponieważ koledzy ciągle rzucali mi kłody pod nogi jest poprawne, ale zdanie: Wczoraj nie udało mi się dokończyć zadania, ponieważ Piotr *rzucił mi kłody pod nogi należy uznać za błędne.
I jeszcze jeden podtyp – modyfikacja schematu składniowego w związku, czyli sposobu łączenia się w nim wyrazów. Przykładem mogą być choćby zdania: Syn ciągle mi sypie *piasek w oczy (zamiast: piaskiem) czy: Piotr ma *nos do takich interesów (zamiast: ma nosa).
dr Tomasz Korpysz |