Skarby zatopionej pustyni

Witamy w katedrze

W nowej Galerii Faras, dostępnej dla publiczności od 18 października 2014 roku, możemy poczuć się jak we wnętrzu wczesnochrześcijańskiej katedry. W pierwszej sali zobaczmy zabytki z najstarszego kościoła zbudowanego w 1. ćwierci VII wieku. W VIII wieku bazylikę tę, prawdopodobnie zbyt małą dla rosnącej liczby wiernych, całkowicie rozebrano pozostawiając jedynie fundamenty. Na nich powstała nowa świątynia o planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 24x24,5 m. W pierwszej sali znajduje się makieta katedry w skali 1:25 z miniaturami malowideł znajdującymi się na ekspozycji.
Cyfrowa rekonstrukcja wnętrza katedry w technologii 3D pozwala wejść do środka nubijskiej świątyni. Goście odwiedzający Galerię Faras będą więc pierwszymi od tysiąca lat ludźmi wewnątrz katedry w czasach jej największej świetności. Dzięki nowoczesnej animacji i grafice komputerowej zobaczymy prezbiterium, nawy, kaplice oraz przedsionek. Na ich ścianach ukazane zostały wszystkie malowidła, zarówno te, które znalazły się w Muzeum Narodowym w Warszawie, jak i te, które trafiły do Sudańskiego Muzeum Narodowego. Trójwymiarowa symulacja powstała m.in. na podstawie fotografii archiwalnych wykonanych podczas prac wykopaliskowych

W kolejnej sali Galerii Faras znajdują się malowidła pochodzące w większości z klatki schodowej prowadzącej do galerii nad nawami katedry, z północnego przedsionka, przez który prowadziło wejście do nawy północnej ora z zewnętrznych ścian kościoła. Ukazują one m.in. św. Merkuriusza zabijającego cesarza Juliana Apostatę, archanioła w stroju cesarza bizantyńskiego oraz Matkę Bożą z Dzieciątkiem na ręku. Tu także można obejrzeć wiele elementów dekoracji architektonicznej, których wiele znaleziono zarówno w katedrze, jak i na terenie miasta, w tym liczne symbole chrześcijańskie, jak krzyż, ryba, kogut, orzeł czy gołąb.

Malowidła pokazane zostały w układzie zbliżonym do oryginalnego pomieszczenia w kościele. Powstawały na przestrzeni siedmiu wieków, na różnych warstwach tynku, którym pokrywano ściany kościoła w różnym czasie, zwykle po kolejnych przebudowach wnętrza. Najstarsze, pochodzące z VIII wieku, charakteryzuje wyraźna, ciemna linia konturu oraz ograniczona paleta barw. W twarzach postaci, prezentujących jeden typ, uwagę przykuwają ogromne, szeroko otwarte oczy patrzące ponad głowami widzów.

Mona Lisa z Faras

Taki tytuł nadali dziennikarze jednemu z najpiękniejszych malowideł – wizerunkowi św. Anny. Namalowany w IX wieku, a odkryty przez prof. Kazimierza Michałowskiego znajdował się w nawie północnej, przeznaczonej zgodnie z wczesnochrześcijańską praktyką dla kobiet. Święta przedstawiona została z palcem na ustach. Gest ten może być aluzją do „ciszy Bożej”, w której dokonały się tajemnice związane z jej córką: dziewictwo, cudowne poczęcie oraz urodzenia Syna Bożego. Palec może także wskazywać na modlitwę, w której pogrążona jest św. Anna.
Kolejnego doniosłego odkrycia dokonali archeolodzy w absydzie baptysterium, gdzie na drugiej warstwie tynku – bo stare warstwy pokrywano nowymi – zapisano ważny dokument – listę 28 biskupów Faras wraz z datami sprawowania urzędu. Lista ułatwiła datowanie wielu malowideł, w szczególności portretów nubijskich hierarchów i dostojników. Ich wizerunki, na trzeciej warstwie tynku, należą do najciekawszych i najbardziej zróżnicowanych, również pod względem artystycznym. Widać, że biskupi Marianos czy Petros dbali o detale, symbole władzy czy elementy stroju. Malarze z wielką dbałością ukazywali bogactwo szat, wzory i barwy tkanin, kształt i dekoracje insygniów, często złotych wysadzanych drogimi kamieniami oraz atrybutów urzędu. Matka Boża, archaniołowie i święci ukazani zostali w równie bogatych strojach dworskich, z atrybutami i insygniami władzy.

O Faras mówił cały świat. Gdy zatonęło, archeolodzy przenieśli się na południe, do Starej Dongoli, dawnej stolicy królestwa nubijskiego. Od ponad 50 lat kopią tu nieprzerwanie misje polskie i zagraniczne. Polskie odkrycie w Faras legło u podstaw nowej dyscypliny naukowej – nubiologii.

***

Nowemu otwarciu Galerii Faras im. Profesora Kazimierza Michałowskiego towarzyszy bogaty program edukacyjny: spotkania, wykłady czwartkowe, warsztaty familijne i pokazy filmowe; także dla osób z dysfunkcją wzroku i słuchu.

Szczegółowy program wydarzeń jest dostępny na stronie internetowej MNW, w zakładce Edukacja.

Zdjęcia czarno-białe zostały udostępnione dzięki uprzejmości Archiwum Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk (IKŚiO PAN).

Anna Knapek, Edyta Rubka-Kostyra fot. B. Bajerski, T. Biniewski, A. Dziewanowski, MNW Idziemy nr 44 (476), 2 listopada 2014 r.