Bóg i Pierwszy Atom

22 listopada 1951 r. Pius XII wygłosił przed członkami Papieskiej Akademii Nauk przemówienie, które nazwano „Un’ora”. Papież – fascynujący się astronomią – przekonywał, że współczesne odkrycia dostarczają empirycznych faktów wspierających klasyczne dowody św. Tomasza z Akwinu na istnienie Boga. Święty Tomasz twierdził, że rzeczy nie mogą zmieniać się same przez się – a więc w szeregu bytów ulegających zmianom na początku musi być niezmienny Poruszyciel. Pius XII głosił w przemówieniu, że współczesna nauka obserwuje wszechobecną zmienność, tak w skali całego wszechświata, jak jądra atomu: „(…) obraz wiecznie niezmiennego wyłania się (…) z potoku, który wszystkie materialne rzeczy w makro- i mikrokosmosie porywa i przytłacza wewnętrzną zmiennością, która nigdy nie spoczywa. Naukowiec, stojąc na brzegu tego ogromnego potoku, znajduje odpoczynek w tym okrzyku prawdy, którym Bóg określił siebie: «Jestem, który jestem»”.

Ksiądz Georges Lemaître, który już wkrótce miał zostać prezesem Akademii, był wśród słuchaczy przemówienia. Wszyscy świadkowie potwierdzają, że nie był z niego zadowolony.

INTERWENCJA

Lemaître obawiał się, że tego rodzaju wypowiedzi papieża zagrażają atmosferze wolnego poszukiwania prawdy w nauce. Chciał nauki wolnej od pasji chrześcijańskich apologetów i ateistycznych propagandystów, tak żeby mogła ona swobodnie i bez żadnych tematów tabu poszukiwać poprawnych rozwiązań. Tymczasem widział, że nawet najpoważniejsi naukowcy nie potrafią uwolnić się od wpływu własnego światopoglądu na wybór hipotez na temat zasad rządzących wszechświatem.

We wrześniu 1952 r. miało się odbyć zebranie Międzynarodowej Unii Astronomicznej w Rzymie, na którym Pius XII planował wygłosić odczyt inauguracyjny. Obawiano się reakcji naukowców marksistowskich, którzy odebrali przemówienie „Un’ora” jako przywłaszczenie nauki przez Kościół. Lemaître postanowił interweniować. Apelował do papieża, żeby w przemówieniu nie wykorzystywał hipotez naukowych nie przyjętych jeszcze przez ogół naukowców. Pius XII zgodził się poprawić najbardziej drażliwe miejsca w przemówieniu, aby – jak zwykł mawiać – „osłodzić pigułkę” słuchaczom o innym światopoglądzie. Przekaz pozostał jednak ten sam, co w „Un’ora”: „wszystkie tajemnice zawarte w fizycznym świecie (…) wskazują na istnienie nieskończenie wyższego Ducha (…)”.

WIELKA HIPOTEZA

Lemaître’owi bardziej niż marksiści przeszkadzali ci, którzy w przemówieniu Piusa XII dostrzegali poparcie dla jego najsłynniejszej hipotezy kosmologicznej – hipotezy Pierwszego Atomu. Pierwszy raz wyraził ją w 1931 r. i rozwijał przez kolejne lata, aż do chwili, kiedy – zawiedziony kierunkiem, w jakim poszły badania kosmologiczne – porzucił je na rzecz obliczeń numerycznych. Jak pisał ks. prof. Michał Heller, Lemaître jako jeden z pierwszych „pokusił się o zrekonstruowanie całej kosmicznej ewolucji, od jej początku, poprzez tworzenie się galaktyk i gromad galaktyk, aż do jej obecnej fazy”. Hipoteza zakładała początek wszechświata oraz jego późniejsze rozszerzanie się, co było wówczas przedmiotem ostrych sporów w środowisku naukowym. Dziś wiadomo, że hipoteza Lemaître’a była błędna, odegrała jednak ważną rolę w historii nauki jako „przodek” teorii Wielkiego Wybuchu.

Zgodnie z tą hipotezą początkiem wszechświata miał być Pierwszy Atom, który Lemaître opisywał jako „wypełniający przestrzeń o bardzo małym promieniu (w rozumieniu astronomii)” – proponował przyjąć promień o odległości roku świetlnego. Pisał: „Atom ten istnieje tylko przez krótką chwilę (…) i gdy tylko powstaje, rozpada się na fragmenty (…)”. Od razu nasuwa się pytanie, jak powstał Pierwszy Atom. Lemaître stanowczo twierdził, że nauka nie odpowiada na tego rodzaju pytania. Początek wszechświata uważał za taki jego stan, którego nie da się wydedukować z jego stanów poprzednich.

DOWODY

Pius XII znał hipotezę Lemaître’a i wydaje się, że właśnie ją miał na myśli, kiedy w przemówieniu „Un’ora” mówił: „wydaje się, że dzisiejsza nauka, nagle cofając się o miliony wieków, zdołała być świadkiem tego pierwotnego Fiat lux, kiedy morze światła i promieniowania wybuchło z nicości wraz z materią (…)”. Niedługo potem Lemaître musiał mierzyć się z dziennikarzami ilustrowanego czasopisma, które planowało opublikować duży artykuł o papieżu i naukowcu z informacją, że „Papież dostrzegł dowód na istnienie Boga w kosmologii bardzo pobożnego kanonika”. Choć pobożność Lemaître’a nie była dziennikarskim wymysłem, dla niego jako naukowca takie przedstawienie sprawy było bardzo niezręczne. Zawsze twierdził, że jego kosmologia nie ma nic wspólnego z teologią. Jego ulubionym cytatem z Biblii było zdanie Izajasza „Prawdziwie Ty jesteś Bogiem ukrytym”, które wielokrotnie cytował w kontekście możliwości dotarcia do Boga drogami naukowymi.

Trzeba jednak zaznaczyć, że Lemaître nigdy nie twierdził, iż w stanowisku Piusa XII wobec odkryć naukowych są jakieś błędy. Uważał tylko, że papież wyraża się nie dość jasno, wprowadzając w świat nauki niepotrzebny ferment. Pius XII nigdy nie twierdził, że można naukowo dowieść istnienia Boga. Według niego nauka wspiera wiarę w Boga, na sposób, o jakim mówił św. Paweł w Liście do Rzymian: „Od stworzenia świata niewidzialne Jego przymioty – wiekuista Jego potęga oraz bóstwo – stają się widzialne dla umysłu przez Jego dzieła”. Papież podkreślał, że nauka i wiara są spójne: „Współcześni badacze (…) uważają ideę stworzenia wszechświata za całkowicie możliwą do pogodzenia z ich naukową koncepcją i rzeczywiście są do niej spontanicznie prowadzeni przez swoje badania; podczas gdy jeszcze kilkadziesiąt lat temu taka «hipoteza» była odrzucana jako absolutnie nie do pogodzenia z obecnym stanem nauki”.