Pięciu Braci Męczenników

Po drugie, do zahamowania rozwoju ich kultu w Polsce doprowadziły wydarzenie w latach 30. XI w. Relikwie braci zostały wtedy przeniesione do Gniezna – dla ich bezpieczeństwa w burzliwym okresie tzw. reakcji pogańskiej. Jednakże ze stołecznego grodu zostały one wywiezione do katedry św. Wita w Pradze, jako łup wojenny księcia Brzetysława, który w 1038 r. najechał Wielkopolskę. Relacjonuje nam to czeski kronikarz Kosmas. Dodatkowo przekazuje własną wersję żywota, dodając kilka szczegółów. Co ciekawe, przeszczepiony (drogą rabunku) na grunt czeski kult braci eremitów rozwinął się u naszych sąsiadów. Z Pragi relikwie ich trafiły do Starej Bolesławi, opactwa benedyktynów w Sazawie i katedry w Ołomuńcu, gdzie św. Krystyn stał się patronem katedry. Odpowiednie modlitwy oraz wspomnienie Pięciu Braci pojawiło się w kalendarzach i tekstach liturgicznych w Czechach, zaś od schyłku XIII w. za pośrednictwem czeskim kult męczenników zaczął wracać do Polski.

Wierny Kazimierz Biskupi

Niestety, pierwotny ośrodek ich kultu w Polsce (klasztor w miejscu eremu) nie przetrwał. Tak naprawdę nie wiemy, gdzie się znajdował, gdyż najstarsze źródła nie podają jego nazwy. Powiązanie ze sobą przekazów św. Brunona i niemieckiego kronikarza Thietmara sugeruje, że klasztor ten znajdował się w Międzyrzeczu nad Obrą. Stąd w historiografii pojawił się termin: Męczennicy Międzyrzeccy. Jednakże ich kult w tym miejscu zaczął rozwijać się dość późno i nasilił się dopiero w drugiej połowie XX w.

Najdłużej funkcjonującym ośrodkiem kultu Pięciu Braci jest Kazimierz Biskupi koło Konina. Na przełomie XIV i XV w. właściciel pobliskich Gosławic ufundował tutaj sześć poświęconych męczennikom kapliczek, które istniały jeszcze w końcu XIX w. Miały one powstać w miejscu domniemanych eremów, o czym pisał w swoich kronikach Jan Długosz. Są też starsze źródła, jak Rocznik Kamieniecki (XIII w.) i Rocznik Poznański Starszy (znany z XIV-wiecznej kopii), które wymieniają Kazimierz jako miejsce eremu braci, chociaż nie precyzują, że jest to konkretnie Kazimierz Biskupi.

Historycy stawiają hipotezę, że przeszczepienie kultu do tej miejscowości było zasługą księcia Kazimierza Odnowiciela, który odbudowując struktury kościelne w Wielkopolsce, przeniósł tutaj klasztor z Międzyrzecza. Sama nazwa miejscowości wywodzi się zarówno od imienia księcia, jak i biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego. To dzięki jego staraniom z Czech sprowadzono relikwie Pięciu Braci, które ostatecznie zostały w 1525 r. umieszczone w kościele parafialnym św. Marcina. Z inicjatywy bp. Lubrańskiego i jego brata Mikołaja dla rozwoju kultu męczenników zostali sprowadzeni bernardyni, których spadkobiercami są obecnie Misjonarze Świętej Rodziny. W XVII w. w pobliskim Bieniszewie założono klasztor kamedułów, którzy uważają się za naturalnych kontynuatorów dzieła eremitów z XI w. Ich klasztor, mimo surowej reguły, mogą co niedziela nawiedzać, udając się na Mszę Świętą, wierni obojga płci. Relikwie pierwszych polskich męczenników znajdują się dziś w obu tych klasztorach.

Od 1724 r. przy parafii kazimierskiej istnieje Bractwo Pięciu Braci. Co roku wystawiane są misteria o ich męczeństwie, uroczyście obchodzi się odpust na okoliczność ich liturgicznego wspomnienia, organizuje się prelekcje i spotkania, a także wyznacza trasy turystyczne propagujące wiedzę o męczennikach. Nikt w Kazimierzu Biskupim nie dopuszcza nawet myśli, że erem i jednocześnie miejsce męczeństwa mogłoby być gdziekolwiek indziej. W tegorocznych obchodach w Kazimierzu z pewnością misterium i uroczystości zostaną wzbogacone o wątki patriotyczne.

Pamięć w Bydgoszczy

Zbieżność patriotycznych zmagań o niepodległość z kultem XI-wiecznych męczenników jest widoczna także w Bydgoszczy, w Sanktuarium Świętych Polskich Męczenników. Wzniesione w latach 80. XX w. sanktuarium zostało obdarowane cząstką relikwii męczenników przez prymasa Czech kard. Františka Tomaška. Tutaj pierwsi męczennicy ziem polskich patronują wszystkim innym, którzy oddali swoje życie za wolność ojczyzny w XVIII, XIX i XX w. Na dodatek sanktuarium było miejscem ostatnich rekolekcji, które głosił bł. Jerzy Popiełuszko przed własnym męczeństwem. Od 2000 r. kościół bydgoski nosi wezwanie Sanktuarium Nowych Męczenników.

Na przykładzie Bydgoszczy widzimy, jak kult Pięciu Braci wiąże się z pamięcią o wszystkich, którzy o niepodległość Polski walczyli, niekoniecznie zbrojnym orężem. W ten sposób Benedykt, Jan, Mateusz, Izaak i Krystyn otwierają plejadę męczenników, którzy w służbie Bogu i ojczyźnie przelewali krew od samych początków naszej państwowości po lata nam współczesne.