List do Kościoła w Sardes

Aniołowi Kościoła w Sardes napisz:

To mówi Ten, co ma siedem Duchów Boga i siedem gwiazd:

Znam twoje czyny:

masz imię, [które mówi], że żyjesz, a jesteś umarły.

Stań się czujnym i umocnij resztę, która miała umrzeć,

bo nie znalazłem twych czynów doskonałymi wobec mego Boga.

Pamiętaj więc, jak wziąłeś i usłyszałeś, strzeż tego i nawróć się!

Jeśli zaś czuwać nie będziesz, przyjdę jak złodziej,

a nie poznasz, o której godzinie przyjdę do ciebie.

Lecz w Sardes masz kilka osób, co swoich szat nie splamiły;

będą chodzić ze mną w bieli, bo godne są tego.

Tak szaty białe przywdzieje zwycięzca

i z księgi życia imienia jego nie wymażę.

I wyznam imię jego przed moim Ojcem i Jego aniołami.

Kto ma uszy, niechaj posłyszy, co mówi Duch do Kościołów

Ap 3,1-6

Początki Sardes (tur. Sartmustafa), na południe od Tiatyry, sięgają połowy II tysiąclecia przed Chrystusem. Osada, położona na zachodnich krańcach imperium Hetytów, którzy zajmowali środkową Azją Mniejszą, była prawdopodobnie siedzibą lokalnego władcy. Miasto rozwijało się i było znane dzięki obfitym zasobom złota pozyskiwanego z rzeki Pactolus (tur. Sartderesi). Gdy imperium hetyckie upadło, znaczenie Sardes zmalało, wskutek czego okres między około 1200 a 700 r. przed Chrystusem to „wieki ciemne”.

Królestwo Krezusa

Z początkiem VII w. Gyges, protoplasta dynastii Mermnadów, wzmiankowany we współczesnych mu dokumentach asyryjskich, umocnił miasto, które stało się ważnym ośrodkiem plemienia Lidyjczyków, wspominanego w Starym Testamencie (Rdz 10,22; 1Krn 1,17; Iz 66,19; Jr 46,4). Lidyjczycy wynaleźli i wprowadzili do obiegu monety, które jako środek płatniczy stopniowo zastępowały w starożytnym świecie handel wymienny. Gwarancją ich rzeczywistej wartości była umieszczana na nich pieczęć królewska. W pobliżu Sardes, w miejscowości Bin Tepe, zachowały się pozostałości okazałego dużego lidyjskiego cmentarza, na którym grzebano władców i możnych. Za panowania legendarnego Krezusa (561-546), słynącego z bogactwa i zamiłowania do przepychu, po bitwie z Persami nad rzeką Halys, w której Krezus zginął, Sardes zostało zajęte i złupione przez Cyrusa. Wkrótce stało się prężnym ośrodkiem perskiej administracji, usytuowanym przy szlaku handlowym łączącym Wschód z Zachodem. Fragmenty drogi perskiej zachowały się dwa metry pod poziomem drogi zbudowanej kilka wieków później przez Rzymian.

Pod koniec IV w., po podbojach Aleksandra Wielkiego, który pokonał Persów, Sardes przeszło we władanie Seleucydów, których stolicą była Antiochia nad Orontesem, i znalazło się weszło w orbicie kultury hellenistycznej. Lokalni rządcy wysyłali hojne dary – w złocie, srebrze i innych produktach – do świątyń Apollina w Delfach i Milecie oraz świątyni Artemidy w Efezie. Z przejęciem władzy nad wschodnim basenem Morza Śródziemnego przez Rzymian, co nastąpiło w II w. przed Chrystusem, wyczerpały się zasoby złota eksploatowane od ponad tysiąca lat i miasto podupadło. Rzymianie podarowali je, podobnie jak Tiatyrę, Eumenesowi II, władcy Pergamonu, po czym, w 133 r., zostało wcielone do nowoutworzonej rzymskiej prowincji Azji.