Wolność wraca do Warszawy

W historii odzyskiwania i utrzymania przez Polskę niepodległości miejsce szczególne miała Warszawa. To tu rozwijała się myśl niepodległościowa, tu formowały się tymczasowe komitety i rządy. Stąd wychodziły powstańcze zrywy, tu – z racji liczby ludności i tradycji niepodległościowych – z największym rozmachem obchodzono rocznice narodowe, i to sytuacja w Warszawie była najważniejszym odniesieniem dla sytuacji w utraconej ojczyźnie.

I to nie zmieniło się po 11 listopada 1918 roku. Dla zagranicy symbolem wolnej Polski była wolna Warszawa. Już od chwili odzyskania niepodległości stolica stała się, jak dawniej, centrum politycznym, wojskowym, naukowym i kulturalnym państwa. I nic dziwnego, że – jak pisał historyk Andrzej Ajnenkiel – aby komuniści mogli zanieść Zachodowi, poprzez trupa „pańskiej Polski”, na bagnetach Armii Czerwonej, bolszewicką rewolucję, musieli w sierpniu 1920 roku spełnić jeden warunek: zdobyć Warszawę!

Zanim jednak przyszedł pamiętny dzień niepodległości, Warszawa była świadkiem wielu poprzedzających go ważnych wydarzeń.

W obliczu nieuchronnej wojny z zachodnimi sąsiadami, Królestwo Polskie było dla Rosji terenem strategicznym. Najważniejsze było zatrzymanie Niemców na linii Wisły. Obronę Warszawy miały wzmocnić twierdze: Modlin, Dęblin, Warszawa i Zegrze. Sam Modlin zmodernizowano tak, że ze swoimi 480 fortecznymi działami był na początku XX wieku najpotężniejszą w Europie twierdzą. W lewobrzeżnej Warszawie zbudowano czternaście fortów, na Pradze – siedem. Niedługo jednak Wielka Wojna zweryfikowała ich przydatność.

Warszawa lat wielkiej wojny

Armia niemiecka już jesienią 1914 roku rozpoczęła działania na terenie Królestwa. Wtedy rozpoczęły się też wysiłki I Kompanii Kadrowej pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, by przebić się do Warszawy.

Rok później, 23 lipca 1915 roku, Niemcy, dysponując dwukrotną przewagą w artylerii, sforsowali linię frontu na Narwi, co – niespodziewanie dla nich samych – przyczyniło się do szybkiej decyzji Rosjan o wycofywaniu wojsk z Królestwa Polskiego. Modlin, sprowadzony do roli zabezpieczenia dla uciekających Rosjan, bronił się jedynie dziesięć dni po klęsce oddał Niemcom cały swój sprzęt wojskowy i blisko 100 tys. jeńców. I tak 6 sierpnia 1915 roku wkroczyli oni do Warszawy, kończąc działania zbrojne na Mazowszu.

Hotel „Bristol” przy Krakowskim Przedmieściu 42/44, gdzie marszałek Piłsudski 3 lipca 1923 roku wygłosił w Sali Malinowej słynną mowę do swoich przeciwników o „zaplutym, potwornym karle na krzywych nóżkach”

Już na samą wieść o wybuchu I wojny światowej w stolicy uaktywniły się – działające tajnie – wojskowe i polityczne organizacje. Związki Walki Czynnej i Związki Strzeleckie już w sierpniu 1914 roku z inicjatywy Józefa Piłsudskiego zjednoczyły się w Polską Organizację Wojskową. Z kolei 25 listopada 1914 roku utworzono, widzący w Rosji nadzieję na niepodległość, Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. W Warszawie, od początku wojny, działały Komitety Obywatelskie. Organizowały one tanie kuchnie dla warszawiaków, które w samym tylko 1917 roku wydały 35,9 mln obiadów dla potrzebujących, co daje wyobrażenie o skali ubóstwa w stolicy pod okupacją niemiecką.

Ważnym dla starań niepodległościowych Polaków momentem było ogłoszenie 5 listopada 1916 roku, w Sali Wielkiej Zamku Królewskiego, podpisanego przez Niemcy i Austro-Węgry, aktu zapowiadającego – w zamian za stworzenie przy boku armii niemieckiej oddziałów polskiego wojska – ustanowienie na terenie Królestwa, nieokreślonego w swoich granicach, państwa polskiego. Nie przysporzyło to Niemcom sojuszniczego polskiego wojska. Zapisy aktu miały jednak dalekosiężne skutki. W połowie stycznia 1917 roku rozpoczęła w Warszawie swoją działalność namiastka polskiego rządu – Tymczasowa Rada Stanu, po lipcowym „kryzysie przysięgowym” zastąpiona, 12 września, przez Radę Regencyjną Królestwa Polskiego. Z drugiej strony, nadzieje okupanta, by polskie wojsko wspomogło jego armię, pomogły organizować otwarcie polski Sztab Generalny, instytucje i urzędy wojskowe. Wszystko to sprawiło, że 11 listopada 1918 roku Warszawa była już częściowo gotowa do tworzenia instytucji na nowo niepodległego państwa.