Wierząca Ukraina

Trwająca wojna w jakiejś mierze jest też starciem religijnym. Oto bowiem prawosławny patriarcha Moskwy i Całej Rusi Cyryl błogosławi rosyjskich żołnierzy i zagrzewa ich do walki z przeważnie prawosławnymi Ukraińcami, licząc na to, że zdoła odzyskać swoje „kanoniczne terytorium”. A główny mufti Rosji Tałgat Tadżutdin usprawiedliwia rosyjską agresję rzekomym ukraińskim „nazizmem” i „ludobójstwem”, gdy ukraińscy muzułmanie, zwłaszcza Tatarzy krymscy, walczą w obronie swego kraju, broniąc się choćby przed swymi kuzynami z rosyjskiego Tatarstanu czy Czeczenii.

W efekcie starć zbrojnych między atakującą Rosją i broniącą się Ukrainą ostatecznie może się ukształtować sytuacja wyznaniowa nad Dnieprem i Dniestrem. I dlatego warto się przyjrzeć dotychczasowym tendencjom.

Zgodnie z najnowszymi badaniami z 2021 r., przeprowadzonymi przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii (KIIS), 73 proc. Ukraińców uważa się za prawosławnych, 9 proc. za grekokatolików, a 7 proc. za ateistów. Jako katolicy obrządku rzymskiego określiło się 0,9 proc. badanych. W 2020 r. podobne badania przeprowadzało Centrum im. Razumkowa; liczby przez niego podane są nieco inne: prawosławni – 64,9 proc., grekokatolicy – 9,5 proc., katolicy obrządku rzymskiego – 1,6 proc.

SKŁÓCONE PRAWOSŁAWIE

Od początku istnienia niepodległej Ukrainy prawosławie w tym kraju było podzielone. Tradycyjnie funkcjonowała Cerkiew podporządkowana Patriarchatowi Moskiewskiemu. I był to Kościół kanoniczny, uznawany przez inne Cerkwie świata. Ale istniał też Patriarchat Kijowski, skupiający zapewne większość prawosławnych wiernych, ale niekanoniczny, nieuznawany poza tym krajem. I wreszcie, „importowany” zza oceanu, niewielki Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny, również niekanoniczny.

Rządzący Ukrainą – z wyjątkiem okresu, kiedy prezydentem był Wiktor Janukowycz – wspierali Patriarchat Kijowski. Jednak po 2014 r. i rosyjskiej agresji, zajęciu Krymu i wojnie w Donbasie, sprawa stała się szczególnie paląca. Wynikało to z faktu, że moskiewskie prawosławie jest fundamentem ideologii „Rosyjskiego Świata” („Russkij Mir”) i idei jednego narodu rosyjskiego. W Rosji Cerkiew zawsze była i jest ściśle związana z władzą; przed 1917 r. jej zwierzchnikiem był car, który mianował Oberprokuratora Świątobliwego Synodu Rządzącego. I w kraju tym obowiązuje idea, że gdzie sięga rosyjski język, kultura i religia prawosławna, tam właśnie jest „Rosyjski Świat”, który winien mieć ścisłe związki z Moskwą. Czyli, zgodnie z tą koncepcją, Ukraina, Białoruś, może i Mołdawia oraz część Kazachstanu – to też „Russkij Mir”. Prawosławnym odpowiednikiem tej koncepcji jest idea „Świętej Rusi”. Patriarcha Moskwy Cyryl mówił w Kijowie w 2008 r.: „Rosja, Ukraina i Białoruś to Święta Ruś. Święta Ruś to ideał miłości, dobra i prawdy. Święta Ruś to piękno, Święta Ruś to siła i my razem z wami stanowimy jedną Świętą Ruś”.

Po 2014 r. rozpoczęły się rozmowy w sprawie zjednoczenia trzech ukraińskich Cerkwi, jednak okazały się bezskuteczne. Główny powód to stanowisko Patriarchatu Moskiewskiego i samego patriarchy Cyryla. Sprawa przyspieszyła, gdy patriarcha ekumeniczny Bartłomiej pozytywnie odpowiedział na prośbę z Kijowa o nadanie autokefalii [niezależnego statusu – przyp. red.] tamtejszej Cerkwi. 25 maja Synod Biskupów Cerkwi „moskiewskiej” wydał oświadczenie stwierdzające, że „pojawienie się drugiej, równoległej jurysdykcji [kościelnej] na Ukrainie może stworzyć nowe podziały wewnątrz naszego narodu, co zagrażać będzie nie tylko bezpieczeństwu państwa”.

Te protesty na niewiele się zdały. 7 sierpnia 2018 r. Bartłomiej mianował egzarchów (biskupów namiestników) w Kijowie z zadaniem tworzenia nowej, autokefalicznej Cerkwi; jeden pochodził z USA, a drugi z Kanady. Przedstawiciele prawosławia „moskiewskiego” odpowiedzieli wrogo. Metropolita Onufry oświadczył, że egzarchowie działają „niekanonicznie”.

15 grudnia 2018 r. w Soborze Mądrości Bożej w Kijowie obradował sobór zjednoczeniowy. Przewodniczył mu metropolita Galii Emanuel z Patriarchatu Ekumenicznego, a obecny był prezydent Ukrainy Petro Poroszenko. Powołano Kościół Prawosławny Ukrainy (Prawosławna cerkwa Ukrajiny, PCU), a jego zwierzchnikiem został biskup Epifaniusz. W skład nowej Cerkwi wszedł Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego, Cerkiew autokefaliczna i część Cerkwi „moskiewskiej”. 5 stycznia 2019 r. Bartłomiej I podpisał tomos, nadający nowemu Kościołowi status autokefalicznego. Co ciekawe, kanoniczności PCU nie uznaje polska Cerkiew z metropolitą Sawą na czele.

Według badania KIIS z 2021 r. 58 proc. prawosławnych podało, że należy do Prawosławnego Kościoła Ukrainy (od 2020 r. wzrost o 10 punktów procentowych!), a 25 proc. – do Cerkwi podporządkowanej Patriarchatowi Moskiewskiemu (więcej o 3,5 punktu procentowego); 12 proc. uważa się po prostu za prawosławnych. Podobne były wyniki badania Centrum im. Razumkowa, jednak – co ciekawe – aż 38 proc. nie chciało odpowiedzieć na pytanie o przynależność do konkretnej Cerkwi. Wiadomo też, że już po rozpoczęciu rosyjskiej agresji na Ukrainę część parafii „moskiewskich” przeszła do PCU – ale z oczywistych względów żadnych nowych badań nie można przeprowadzić.