Sto lat temu

W dość szybkim tempie powstała niepodległa Polska na terytorium większości dawnego Królestwa Kongresowego i zachodniej Galicji. Ale Poznańskie, Śląsk i Kresy Wschodnie pozostawały we władaniu Niemiec lub pod okupacją niemiecką. Konieczna była walka zbrojna. Czy udało nam się wtedy uzyskać wszystko, co było możliwe? Czy Polska mogła mieć „szersze” granice?

Wypada raczej zadać pytanie, jaką Polskę widziały zwycięskie mocarstwa, jaką Polskę chciały przywrócić Wielka Brytania i Stany Zjednoczone – oraz porównać tę wizję z mapą Polski z 1920 r. Trzeba mieć świadomość, że dla brytyjskiego premiera Lloyda George’a oraz prezydenta USA Woodrowa Wilsona przyszła Polska ograniczała się do terytorium Królestwa Kongresowego, a więc mieściła się w granicach określonych kongresem wiedeńskim, z kawałkiem Wielkopolski, jakimiś skrawkami Pomorza oraz Galicją Zachodnią z Krakowem. Co prawda w punkcie 13. swego programu pokojowego ze stycznia 1918 r. Wilson mówił o Polsce ze swobodnym dostępem do morza, ale nie oznaczało to przyznania nam wybrzeża, raczej oznaczało możliwość nieskrępowanego handlu przez umiędzynarodowioną Wisłę. A wschodnia Galicja, którą pierwotnie chciano oddać Rosji, miałaby raczej przypaść Ukrainie. Bez Wilna, bez Lwowa, bez Pomorza i Śląska Polska byłaby kraikiem o wielkości 180-200 tys. kilometrów kwadratowych. Tymczasem i Piłsudski, i Dmowski, każdy na swój sposób, twierdzili, że Polska musi być duża, inaczej nie utrzyma się między Niemcami i Rosją. Dmowski przestrzegał przed powstaniem „małego, obszelmowanego kraiku”…

Na szczęście stało się inaczej. Czy dzięki temu Polska później przetrwała?

Wielkim wysiłkiem polskiego żołnierza, w tym zwłaszcza robotników i chłopów, dzięki powstaniom śląskim i wielkopolskiemu oraz dzięki – choć zabrzmi to patetycznie – ogromnemu wysiłkowi całego narodu, powstał kraj o wielkości 400 tys. km kw., z dostępem do morza. Gdy 20 lat później napadły nas dwa totalitarne państwa, III Rzesza i Związek Sowiecki, udało nam się przetrwać, choć po II wojnie światowej przez lata znajdowaliśmy się pod komunistyczną dominacją, jako kraj satelicki ZSRR. Mimo utraty ziem wschodnich, dzięki swoistej rekompensacie kosztem Niemiec, Polska wciąż miała terytorium o wielkości ponad 300 tys. km kw. I pozostaliśmy krajem znaczącym w tej części Europy, co jest szczególnie ważne po odzyskaniu suwerenności w końcu XX w.

Kogo i co powinniśmy dziś w pierwszej kolejności wspominać, świętując stulecie niepodległości?

Na pewno Józefa Piłsudskiego, bo on jako naczelnik państwa, popierany przez większość społeczeństwa, w latach 1919-20 symbolizował nasz kraj. Udało mu się osadzić Polskę na demokratycznych podstawach, bo błyskawicznie, już w styczniu 1919 r. zorganizowano wybory do sejmu, nota bene pierwsze w Europie z udziałem kobiet. Piłsudski stworzył też podstawy naszej siły militarnej.

Z kolei wielkie zasługi Romana Dmowskiego opierają się na dwóch fundamentach: wieloletniej pracy społecznej dla zakorzenienia myśli narodowej w masach mieszczaństwa, rzemieślników i chłopstwa w zaborze rosyjskim i pruskim, a także w ogromnym wysiłku dyplomatycznym dla przywrócenia Polski na mapę Europy.

Możemy oczywiście wymieniać dalej. Wincenty Witos, lider ruchu chłopskiego, reprezentuje ponad dwudziestoletni wysiłek niepodległościowego ruchu chłopskiego. A bez przekonania chłopów, że warto być Polakami i bronić polskiej niepodległości, byśmy się nie obronili. Jego rola jako premiera w 1920 r. była wręcz symboliczna. Wspomnijmy Ignacego Daszyńskiego – i nie za tworzony przez niego 6 listopada rząd lubelski, a za działania na rzecz przekonania robotników, że odradzająca się Polska jest także ich państwem. I wreszcie Wojciecha Korfantego, reprezentującego tysiące działaczy niepodległościowych z zaboru pruskiego, który zainicjował powstanie wielkopolskie i organizował powstania śląskie.

Trzeba wymienić Ignacego Jana Paderewskiego, który dla sprawy polskiej niepodległości wykorzystał wszystkie możliwości, jakie dawała mu pozycja światowej sławy artysty, i tam, gdzie było trzeba, reprezentował Polskę i jej interesy, nie wynosząc się ponad polityków, choc przecież przez chwilę był i premierem.

Nie zapominajmy również o regentach, którzy 11 listopada wykazali się ogromną dojrzałością polityczną, zwłaszcza księcia Zdzisława Lubomirskiego i arcybiskupa warszawskiego Aleksandra Kakowskiego. Książę Lubomirski, przywódca polityczny Rady Regencyjnej, bardzo pomógł Piłsudskiemu. A bez błogosławieństwa i wielkiej pracy abp. Kakowskiego trudno było sobie wyobrazić konsensus tak potrzebny dla przyszłego naczelnika państwa.

Na ile polscy politycy zdali egzamin w początkach naszej niepodległości? I czy dziś możemy się czegoś od nich nauczyć?

Jeśli przyjrzymy się źródłom, ówczesnym gazetom czy listom, to wyłania się obraz podobny do współczesnego: kłótnie, nieporozumienia, wiele goryczy. Ale jeśli patrzymy z dystansu, to musimy się zgodzić z tezą, że polscy przywódcy polityczni dobrze zdali egzamin z dojrzałości politycznej. Symbolem tego może być rozsądna współpraca między Piłsudskim i Dmowskim, o co mediował Paderewski. Piłsudski zgodził się, że Dmowski będzie głównym polskim przedstawicielem w Paryżu – gdzie delegatem pełnomocnym był z nim Paderewski – a Dmowski, że w kraju liderem będzie Piłsudski. Gdyby nie to, w Polsce mogłoby dojść do wojny domowej. Na szczęście tak się nie stało.