Krzyż w europejskiej przestrzeni publicznej

O obecności krzyża i innych symboli religijnych w przestrzeni publicznej i systemach prawnych państw europejskich rozmawiali uczestnicy międzynarodowej konferencji naukowej pt. "Obecność krzyża w przestrzeni publicznej państw europejskich", zorganizowanej 12 i 13 listopada na KUL.

20141114 11:58
lk, łsz / Lublin (KAI), mz
fot. notfrancois / Foter / CC BY

 
Organizatorami konferencji byli Katedra Prawa Wyznaniowego KUL i Polski Instytut Katolicki Sursum Corda.

Otwierając konferencję ks. prof. Piotr Stanisz, dziekan Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL, nawiązał do głośnego wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z marca 2011 r., który w tzw. sprawie Lautsi uznał, że krzyż jest symbolem nie tylko religijnym, ale i kulturowym, przynależnym dziedzictwu obecnemu na całym kontynencie europejskim. Wielka Izba Trybunału stwierdziła, że obecność krzyża we włoskich szkołach nie narusza ani niczyjej wolności myśli, sumienia i religii, ani prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.

"Ten wyrok nie zamknął jednak dyskusji toczonych na ten temat" i przypomniał, że na polskim gruncie osiągnęły one swoją kulminację, gdy grupa lewicowych posłów zgłosiła wniosek o usunięcie krzyża z sali obrad Sejmu RP.

Abp Stanisław Budzik przypomniał, że z krzyża "wyrasta odwaga i rewolucja miłości" i dlatego "krzyż nie jest śmiercią Boga, ale narodzinami Miłości w świecie". Hierarcha mówił o znaczeniu krzyża począwszy od starożytności: od św. Pawła, który uznał krzyż za mądrość i moc Bożą, aż przez nawrócenie św. Augustyna, pokorę św. Franciszka, czy poświęcenie i miłość bliźniego św. Maksymiliana Kolbego.

Dr Michał Rynkowski, ekspert prawa międzynarodowego, od 2006 r. pracujący w dyrekcji generalnej edukacji i kultury Komisji Europejskiej, poinformował, że Unia Europejska nie doczekała się jednolitego prawa wyznaniowego, które regulowałoby m.in. kwestie obecności symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Wszystkie państwa członkowskie  (obecnie jest ich 28) uznały, że ta tematyka pozostanie w gestii wewnętrznych systemów prawnych każdego państwa.

Profesor Rik Torfs, rektor Catholic Uniwersity w Leuven zajął się tematem obecności krzyża w przestrzeni publicznej z perspektywy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Przywołał dwa wyroki Trybunału odnośnie głośnej sprawy związanej z obecnością krzyża we włoskich szkołach. W pierwszym wyroku Trybunał uznał, że eksponowanie symbolu danej wiary w szkole ogranicza prawo dzieci do kształcenia w obiektywizmie czy neutralizmie religijnym. Wówczas prawnicy włoscy dowodzili, że krzyż jest nie tylko symbolem religijnym, ale i kulturowym. Ostatecznie ta pierwsza decyzja Trybunału została zmieniona przez jego wyższą izbę w 2011 roku – na korzyść obecności krzyża w przestrzeni publicznej, jako symbolu "pasywnego", który nie narusza niczyjej wolności.

Francja

O historii francuskiego modelu świeckości państwa i obecnych debatach na tematy światopoglądowe w tym kraju mówił prof. Philippe Nelidoff z Uniwersytetu w Tuluzie.

Prelegent przypomniał, że Francja jest jedynym europejskim krajem, w którego konstytucji wprost zapisano określenie „świeckość” państwa. W związku z tym od 1905 r. czyli przyjęcia ustawy o separacji państwa i Kościoła krzyże zniknęły z budynków publicznych, także z budynków francuskiego wymiaru sprawiedliwości: sal rozpraw czy przesłuchań. Wyjątkiem jest Tuluza, gdzie w budynku sądu apelacyjnego nadal wisi krzyż. Dopiero jednak od 1972 r. we wszystkich budynkach administracji publicznej obowiązuje zakaz eksponowania krzyży i innych symboli religijnych. Od tego czasu, oskarżony przed składaniem zeznań nie może wypowiadać formuły przysięgi zawierającej określenie „przed Bogiem i społeczeństwem”.

Taki model nie przeszkadza jednak francuskim władzom w corocznych spotkaniach z przedstawicielami wszystkich najważniejszych wyznań i religii, by przedyskutować istotne problemy obu stron. Dotyczy to także Kościoła katolickiego, który w takich spotkaniach reprezentują nuncjusz apostolski, arcybiskup Paryża i przewodniczący francuskiego episkopatu. Jako przykład podał toczącą się we Francji debatę nad wprowadzeniem tzw. prawa Leonettiego, dotyczącego m.in. zagadnień związanych z eutanazją i opieką paliatywną. Podobnie działo się podczas debaty nad legalizacją tzw. małżeństw homoseksualnych.

Obecnie francuską opinię publiczną zajmują trzy kwestie, co do których wypowiadają się obecne w tym kraju wspólnoty wyznaniowe. Pierwsza to dyskusja nad stanem oświaty, którą laicyzacja dotknęła pod koniec XIX w. Od 1882 r. we francuskich szkołach państwowych nie są zawieszane krzyże, są one natomiast obecne – co zapisano w odpowiedniej ustawie – nadal w szkołach katolickich, w których nauczanie odbywa się na mocy porozumienia z państwem. Państwo od 1959 r. finansuje nauczanie w tych szkołach.

Debatę wzbudziło z kolei wprowadzenie w 2004 r. ustawy zabraniającej „ostentacyjnego” noszenia symboli religijnych, w tym krzyża, w szkołach publicznych. – Chodzi zarówno o symbol noszony przez księży, jak i o małe krzyżyki na łańcuszkach – uściślił mówca. Wspomniał następnie o islamie, który w ostatnich latach stał się religią bardzo widoczną we francuskim krajobrazie społecznym. Wspomniany zakaz noszenia symboli religijnych objął także elementy stroju muzułmańskiego, w tym burkę.

Niemcy

– W Niemczech obowiązuje separacja między Kościołem, a państwem. Jednak istnieje możliwość współpracy pomiędzy tymi podmiotami, z której to współpracy poszczególne Kościoły i związki wyznaniowe często korzystają – stwierdził prof. dr Stephan Haering z Ludwig-Maximilians-Universität w München.

RFN należy do państw, które są za wolnością religii i neutralnością państwa wobec Kościołów i innych grup religijnych. Zatem stara się gwarantować każdemu obywatelowi możliwość wyboru wyznania i religii, co przejawia się w niemieckim ustawodawstwie. Konstytucja niemiecka mówi o edukacji religijnej w szkołach, która ma mieć charakter regularny i duży wpływ na nią ma mieć wspólnota religijna. W prawie znajduje się wiele wolności dla Kościołów i grup wyznaniowych, np. pozwolenie na działalność gospodarczą, zatrudnianie kapelanów wojskowych.

– W państwach, gdzie respektuje się neutralność religijną, obecność symboli religijnych jest bardzo ważną i trudną sprawą – mówił prof. dr Stephan Haering. Wspomniał on o debacie nt. wieszania krzyży w salach szkolnych w Bawarii, która wybuchła w latach 90. XX w.

Na początku konflikt miał być rozwiązany powieszeniem na bocznej ścianie samego krzyża, bez pasyjki. Jednak sąd konstytucyjny uznał, że wolność decyzji, które symbole religijne każdy z obywateli chce wyznawać, jest także włączony w prawo nie wyznania. – Państwo organizując szkoły musi wziąć pod uwagę prawo rodziców do wyznania jak i nie wyznania. W sytuacji konfliktowej trzeba wziąć pod uwagę spokojną koegzystencję obydwu stron – stwierdził prelegent. Ostatecznie doszło do usunięcia krzyży z sal, ale tylko tam, gdzie uczniowie i rodzice sobie tego życzyli. Szkoła powinna znaleźć rozwiązanie i kompromis biorąc pod uwagę wolę większości. Zadanie to leży w kompetencjach dyrektora.

Włochy

– Brak krzyża w miejscach publicznych jest zagrożeniem dla kultury włoskiej – stwierdził prof. Giorgio Feliciani z Facolt? di Diritto Canonico San Pio X w Wenecji. Omówił on obowiązujące regulacje prawne dotyczące symboli religijnych we Włoszech.

Przepisy dotyczące szkół obowiązują od 1924 roku. Zapisy ówczesne precyzują, że w klasach ma się znajdować godło i krzyż, jako wyposażenie obowiązkowe. Obecność krzyża jest przewidywana w zapisach prawa ogólnego, jednak regulowane ściślej w poszczególnych regionach Włoch.

Profesor zaznaczył na koniec, że we Włoszech ciągle trwa dyskusja dotycząca umieszczania symboli religijnych w miejscach publicznych. Jednak większość Włochów opowiada się za pozostawieniem krzyża w budynkach publicznych. Jest to dla nich element ich dorobku kulturowego.

Rumunia

Dr Laurentiu Tanase, socjolog religii z Wydziału Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Bukareszcie przytoczył przykłady obecności i użycia krzyża w rumuńskiej przestrzeni publicznej. Jest ono podyktowane zarówno przywiązaniem do chrześcijańskiej tradycji w tym kraju, jak i pełną legitymizacją w systemie prawnym.

Jako symbol zakorzeniony w tradycji i kulturze oraz w wierze Rumunów, krzyż jest w tym społeczeństwie bardzo poważany. Krzyże są powszechnie widoczne w rumuńskiej sferze publicznej, poczynając od godła państwowego oraz tekstu hymnu narodowego, napisanego w 1848 r., a przyjętego w 1989 r. Są zawieszone w szkolnych klasach, są częścią miejsc pamięci narodowej, widnieją na regionalnych flagach. Rumuńscy żołnierze zabierają ze sobą krzyże, wyjeżdżając na misje pokojowe. Krucyfiksy można zobaczyć w instytucjach penitencjarnych, placówkach służby zdrowia i opieki społecznej, a także w izbie niższej i wyższej parlamentu oraz w budynkach rządowych, w tym są integralną częścią gabinetów premiera i przewodniczących obu izb parlamentu.

Litwa

O tradycji obecności krzyża w rzeczywistości społecznej Litwy mówił prof. Jonas Juskevicius z Uniwersytetu Mykolo Romerio w Wilnie. Symbole religijne, w tym krzyż, wizerunek Chrystusa i świętych, są dziś powszechnie obecne w przestrzeni publicznej Republiki Litewskiej. Krzyż widnieje m.in. w godle narodowym jako podwójny krzyż na tarczy rycerza (znany w Polsce jako krzyż Jagiellonów) i historycznej fladze. Bardzo popularnym i rozpoznawalnym symbolem narodowym Litwinów jest także wizerunek Chrystusa Zadumanego. Powszechna jest na Litwie tradycja rzeźbienia drewnianych krzyży, wpisana w 2008 r. na listę UNESCO. Częścią krajobrazu litewskiej prowincji są krzyże przydrożne. W przeszłości pokuszono się nawet o sporządzenie specyficznej statystyki, która pokazuje, że na każdy kilometr kwadratowy na Litwie przypada ok. 1,5 krzyża.