Z duszą na ramieniu

Wielu czytelnikom może się to wydać mało prawdopodobne, ale badania dowodzą, że w kontaktach bezpośrednich emocje są wyrażane przede wszystkim środkami niejęzykowymi. Najważniejsza jest ekspresja mimiczna, czyli różnego rodzaju miny, grymasy (np. skrzywienia ust, otwieranie lub zamykanie oczu, podnoszenie brwi itp.), a także ruchy ciała i gesty (np. przybliżanie się do rozmówcy i oddalanie się od niego, pochylanie się nad nim, machanie rękoma, układ rąk itp.) oraz nieartykułowane dźwięki (śmiech, płacz, pomruki itp.). Jednak pełne wyrażanie różnorodnych, niejednokrotnie skomplikowanych emocji jest niemożliwe bez użycia środków językowych.

Przed tygodniem pisałem o kilku rodzajach systemowych, gramatycznych środków wyrażania emocji (słowotwórczych, fleksyjnych i składniowych). Choć wszystkie z nich są stosunkowo często stosowane w różnego typu wypowiedziach, to jednak najczęstsze z oczywistych względów są środki leksykalne. Część z nich wyraża lub nazywa emocje niezależnie od kontekstu. Są to m.in. rzeczownikowe i czasownikowe nazwy emocji, np. gniew, złość, nienawidzę, cieszę się, boję się itp., oraz opisujące je frazeologizmy, np. skakać do góry z radości; mieć duszę na ramieniu itp. Można tu też przywołać większość wykrzykników, np. oh!, ojoj!, fuj!, wow! itp., niektóre przysłówki, np. zbyt, zanadto itp., niektóre partykuły, np. niestety czy -że w czasownikach typu chodźże. Do tej grupy należą też wyrazy, wyrażenia i związki frazeologiczne, których definicyjną cechą jest emocjonalność, np. łajdak, kłamca, ohydny, cudowny, arcydzieło, Chwała Bogu!, Niech cię piekło pochłonie! itp., oraz takie, których emocjonalność wynika z kulturowo i językowo utrwalonych skojarzeń, np. matka, niebo, jasny, prawdziwy, kochać itp.

Jednakże w konkretnych wypowiedziach niemal każdy wyraz może uzyskać pozytywne lub negatywne zabarwienie emocjonalne – zależy to przede wszystkim od intencji nadawcy, ale też np. od typu i funkcji tekstu. Ciekawe jest przy tym, że cechy wiązane z jakimś słowem czy wyrażeniem, pierwotnie doraźne, jednorazowe, czasami się utrwalają w pewnych odmianach języka czy typach tekstów. W języku młodzieżowym utrwalone wartościowanie i emocje wiążą się np. z imionami Czesiek czy Wiesiek. Z kolei we współczesnej polszczyźnie ogólnej stosunkowo jednoznaczne i utrwalone są skojarzenia emocjonalne z takimi nazwami własnymi, jak np. Jan Paweł II czy Jasna Góra z jednej strony, a Targowica czy Katyń z drugiej. Niekiedy ta sama nazwa jest nośnikiem przeciwstawnych utrwalonych emocji w tekstach tworzonych przez określone grupy nadawców – przykładem może być choćby głośne wyrażenie III RP.


dr Tomasz Korpysz
Idziemy nr 5 (334), 29 stycznia 2012 r.