Wajda - Wajdzie, ale Opania - Opani?

Przed tygodniem przypominałem o tym, że zasadniczo wszystkie polskie nazwiska są odmienne. I dotyczy to zarówno liczby pojedynczej, jak i mnogiej. Skoro ta podstawowa kwestia nie ulega już wątpliwości, to pojawia się naturalne pytanie, jak je odmieniać. W związku z tym, że nazwisk używanych przez Polaków są tysiące, oczywiste są kłopoty użytkowników języka z wyborem właściwego wzorca odmiany. Od czego zatem zależy model fleksyjny danego nazwiska? To proste – od jego budowy. Aby przyporządkować nazwisko do konkretnego typu odmiany, należy wziąć pod uwagę jego zakończenie, a precyzyjnie mówiąc: końcówkę fleksyjną i temat fleksyjny. Czym jest końcówka fleksyjna? Jest to charakterystyczna dla konkretnej formy, niejako przypisana do każdego przypadka gramatycznego cząstka dodawana do tematu fleksyjnego podczas odmiany. Temat fleksyjny jest to z kolei, można rzec, podstawowa część wyrazu, zasadniczo niezmieniająca się w trakcie odmiany.

Dlaczego nie wystarczy zwrócenie uwagi na samą końcówkę? Pokażę to na przykładach. Spójrzmy na nazwiska: Wajda i Opania, Kościuszko i Cyzio oraz Szponar i Rataj. W dwóch pierwszych końcówką fleksyjną jest „-a”, w dwóch następnych: „-o”, a w dwóch ostatnich występuje tzw. końcówka zerowa „?”, niemająca wykładnika w postaci litery (co zresztą jest charakterystyczne dla większości polskich rzeczowników rodzaju męskiego). W każdej parze końcówki są zatem takie same. Czy wynika z tego, że i odmiana tych nazwisk jest identyczna? Otóż nie. Najprościej jest to sprawdzić w zdaniach, w których nazwisko występuje w miejscowniku liczby pojedynczej: Rozmawialiśmy o Andrzeju Wajdzie, ale o: Marianie Opani; Czytałem książkę o Tadeuszu Kościuszce, ale o: Piotrze Cyziu, Nic mi nie wiadomo o Marku Szponarze, ale o: Piotrze Rataju.

Z podanych wyżej przykładów wynika, że zwrócenie uwagi na samą końcówkę fleksyjną podczas odmiany nazwiska jest niewystarczające. Owszem, końcówka pozwala nam w łatwy sposób odróżnić nazwiska odmieniające się według wzorca rzeczownikowego męskiego od tych, które odmieniają się według wzorca rzeczownika żeńskiego oraz wzorca przymiotnikowego. Te pierwsze w dopełniaczu zawsze będą miały końcówkę „-a” (np. Miłosz – Miłosza, Herbert – Herberta, Pigoń – Pigonia), te drugie – końcówkę „-y/i” (np. Kulesza – Kuleszy, Ziaja – Ziai, Szyszka – Szyszki), te trzecie – końcówkę „-ego” (Wende – Wendego, Pini – Piniego, Małolepszy – Małolepszego). Jednak nazwiska zakończone w ten sam sposób w formie podstawowej, choćby w celowniku czy przywoływanym już miejscowniku, będą przybierały różne końcówki.

Dlaczego zatem Wajda – Wajdzie, ale Opania – Opani? Dlatego, że nazwiska te mimo identycznej końcówki mają różną budowę fleksyjną. Szerzej o tym – za tydzień.


dr Tomasz Korpysz
Idziemy nr 21 (350), 20 maja 2012