Słowa o ograniczonym zasięgu

Wyodrębniając odmiany i style języka, zawsze wskazuje się na występujące między nimi różnice, które bywają rozpatrywane na rozmaitych poziomach. Często wskazuje się na odmienne funkcje wypowiedzi konstruowanych w danej odmianie czy stylu. I tak na przykład w tekstach naukowych podstawowa funkcja to funkcja poznawcza, a w tekstach urzędowych – funkcja informacyjna. Znacznie częściej zróżnicowanie wewnętrzne polszczyzny opisuje się poprzez odwołanie do cech ściśle językowych. Wskazywane są wówczas odmienności we fleksji (czyli odmianie wyrazów), składni (budowie zdań), słowotwórstwie (sposobach tworzenia nowych wyrazów), a w przypadku tekstów mówionych – także w fonetyce (czyli sposobach wymawiania głosek i ich grup oraz akcentowania wyrazów). Oczywiste jest jednak, że mimo odmienności w tym zakresie poszczególne odmiany i style różnią się, można rzec, niezasadniczo. Największe i najbardziej widoczne różnice dotyczą leksyki, czyli zasobu wyrazów oraz sposobu ich rozumienia i używania. To właśnie słownictwo w dużej mierze stanowi o odrębności określonego stylu czy odmiany języka.

Analizując słownictwo, podkreśla się, że obok licznej grupy jednostek nienacechowanych i niespecjalistycznych, wspólnych wszystkim odmianom i stylom (tzw. słownictwa wspólnoodmianowego) można wyodrębnić wiele grup słownictwa nacechowanego, o ograniczonym zakresie użycia.

Kolokwializmy (potocyzmy) to wyrazy i wyrażenia typowe dla stylu potocznego w jego niższym rejestrze, często nacechowane ekspresywnie i wartościujące, używane przede wszystkim w bezpośrednich kontaktach osób znających się i pełniących równorzędne role społeczne.

Scjentyzmy (terminy) to wyrazy i wyrażenia specjalistyczne, ograniczone przede wszystkim do tekstów naukowych i popularnonaukowych, fachowych, zwykle niezrozumiałe dla niespecjalistów.

Profesjonalizmy to wyrazy używane w profesjolektach (czyli odmianach zawodowych języka) w sytuacjach nieoficjalnych, czyli komunikacji nieformalnej wewnątrz grup zawodowych. Nie są to zatem terminy, lecz środowiskowe określenia przedmiotów, czynności, cech itp. ważnych dla danej grupy.

Kancelaryzmy to specjalne wyrazy i wyrażenia, a także dłuższe formuły używane w tekstach urzędowych.

Historyzmy to wyrazy, które nazywają obiekty historyczne; są to więc jednostki, których raczej nie używa się we współczesnej polszczyźnie, a spotyka się niemal wyłącznie w tekstach opisujących dawne realia.

Wymienione warstwy leksyki nie wyczerpują, rzecz jasna, bogactwa słownictwa; można jeszcze mówić m.in. o regionalizmach, dialektyzmach, poetyzmach czy archaizmach. Warto podkreślić, że wszystkie takie słowa mają dość ściśle ograniczony zakres użycia, więc stosowanie ich w innych kontekstach często powoduje powstanie błędów stylistycznych.


dr Tomasz Korpysz
Idziemy nr 25 (354), 17 czerwca 2012 r.