Przecinek i dopowiedzenie

fot. pixabay.com/CC0

Przecinek jest najczęściej stosowanym znakiem interpunkcyjnym. Wydawać by się zatem mogło, że wszyscy mają bardzo dobrze opanowane i utrwalone zasady jego używania. Jednak lektura nie tylko wpisów internetowych, SMS-ów, mejli czy choćby prac uczniowskich i studenckich, lecz także np. stron internetowych instytucji państwowych, gazet i książek czy też oficjalnych dokumentów, w tym różnorakich regulaminów, umów, a nawet ustaw, świadczy o tym, że błędy w zakresie interpunkcji są bardzo liczne. Związane jest to nie tylko z lekceważeniem normy interpunkcyjnej i uznawaniem jej za więzy krępujące swobodę i tempo pisemnego wypowiadania się (ważne choćby w przypadku SMS-ów), lecz także z nieznajomością niektórych, zwłaszcza tych bardziej szczegółowych, zasad.

Przecinek jest znakiem wielofunkcyjnym: dawniej, jak o tym niegdyś pisałem, oznaczano nim krótką pauzę (do dziś wiele osób w takim celu go stosuje, szczególnie w długich zdaniach), dziś podporządkowany jest przede wszystkim strukturze składniowej, budowie zdania i służy do oddzielenia poszczególnych części wypowiedzenia. Częściami tymi są zdania składowe (lub ich równoważniki) w zdaniach złożonych, wyrazy i wyrażenia tworzące szeregi oraz powtórzone i połączone bezspójnikowo te same części zdania. Czasem ma jednak także walor semantyczny i retoryczny. Oczywiście tak sformułowana zasada jest bardzo ogólna, tymczasem wiele jest szczegółowych zaleceń dotyczących konkretnych typów konstrukcji. Przykładem niech będą tzw. dopowiedzenia.

Dopowiedzenie to taka konstrukcja językowa (zwykle mająca postać grupy wyrazowej, rzadziej: równoważnika lub zdania składowego), której celem jest wprowadzenie do komunikatu jakiejś dodatkowej treści. Dodatkowej, a więc czasami nawet dość istotnej, ale jednak niekoniecznej do zrozumienia całego kontekstu. Stosunkowo łatwym testem na weryfikację tego, czy jakiś element zdania można uznać za dopowiedzenie, jest usunięcie tego fragmentu. Jeśli zdanie i gramatycznie, i semantycznie jest poprawne oraz zrozumiałe, to najczęściej mamy do czynienia właśnie z dopowiedzeniem. Jego szczególnym typem jest wtrącenie, które – jak sama nazwa wskazuje – rozbija tok zdania.

Zgodnie z ogólną zasadą wtrącenia wydziela się ze zdania bądź przecinkami, bądź myślnikami, bądź też nawiasem. Wybór konkretnego znaku zależy od stopnia samodzielności znaczeniowej i składniowej wtrącenia: im bardziej jest ono niezależne od reszty kontekstu, tym silniejszy znak wyodrębnienia należy zastosować. Piszemy zatem np. Państwo Kowalscy, państwo Nowakowie i państwo Misiowie, podobnie jak wcześniej państwo Mrozowie, zawczasu zarezerwowali miejsca w autokarze czy też Każde z nim spotkanie – choćby krótkie – to dla nas wielkie przeżycie.

Zasada wydzielania wtrąceń, mimo że w praktyce czasem nieprzestrzegana, wydaje się dość dobrze zakorzeniona w świadomości użytkowników polszczyzny. Gorzej jest z normą mówiącą o tym, że także inne dopowiedzenia należy oddzielać przecinkiem od reszty zdania. Tymczasem w zdaniach typu Spotkania będą cykliczne, przynajmniej raz w tygodniu przecinek jest konieczny właśnie po to, by wyraziście oddzielić niejako dodatkową część zdania od głównej informacji.

Kłopoty sprawiają zwłaszcza konteksty zawierające spójniki, przed którymi zwykle nie stawia się przecinków, np. Jednego dnia wykupiła wszystkie najdroższe produkty w tym sklepie, i to za gotówkę, Była to wyraźna porażka, czy raczej spektakularna klęska, Był człowiekiem ambitnym, albo raczej żądnym władzy. Spójniki te nie pełnią typowych dla siebie funkcji, lecz wprowadzają dopowiedzenia, dlatego też konieczne jest zastosowanie przed nimi przecinka.

Idziemy nr 30 (719), 28 lipiec 2019 r.