Prezencja oleju i przytomność poety

Ten wydany po raz pierwszy w 2005 r. utwór jest rzadkim we współczesnej polskiej literaturze przykładem poematu pisanego wierszem wolnym i białym – pełnego humoru, ale i wzruszających obrazów odchodzącego świata kresowiaków przesiedlonych na Opolszczyznę. Podkreślaną przez wielu krytyków cechą tego tekstu jest wprost mistrzowska gra konwencjami językowymi. Różycki wykorzystuje przeróżne style i odmiany polszczyzny i tworzy z nich niezwykle plastyczną i barwną całość.

Jedną z moich ulubionych „stacji” (czyli części) poematu jest trzecia, zatytułowana „Pierogi”. Niezwykły opis przygotowywania pierogów zawiera m.in. taki fragment: Dwie były szkoły smażenia cebulki: / jedna na sposób przez Babcię uznany, na margarynie, / i druga, propagowana przez ciotkę Sydonkę, która mówiła, / ażeby cebulkę smażyć w obfitej prezencji oleju. Współczesnego czytelnika zatrzymuje tu nie tylko archaizowany szyk, lecz także – może nawet przede wszystkim – niezwykłe użycie słowa prezencja. Dziś rzeczownik ten oznacza ‘wygląd i sposób zachowania się jakiejś osoby, zwykle atrakcyjny i elegancki’, ale dawniej znaczył także tyle, co ‘obecność’. To dawne znaczenie najdłużej przetrwało w polszczyźnie kresowej, jego przywołanie jest więc związane z pochodzeniem bohaterów. Takich archaicznych elementów językowych, długo zachowujących się w języku Polaków ze Wschodu, jest w „Dwunastu stacjach” więcej. Kiedy na przykład pisze autor o reakcji na bicie starego zegara, to także odwołuje się do tego rejestru polszczyzny: cisza nastała wśród przelęknionych gości, / a zwłaszcza młodych, nie całkiem zwyczajnych takich sygnałów. Zwyczajny to tutaj przecież nie ‘typowy, normalny, niczym się nie wyróżniający’, lecz ‘przyzwyczajony do czegoś’.

Jak widać, czytelnicy współczesnych utworów literackich niejednokrotnie mogą natknąć się na wyrazy, które obecnie mają znaczenia inne niż te, w których zastosował je archaizujący swój język autor. Im wcześniejsze są czytane testy, tym takich sytuacji jest więcej. Kiedy Cyprian Norwid w swojej nietypowej autobiografii pisze, że był przytomnym atakowi na Kwirynał, a zachowanie się jego zjednało mu, iż J. Ś. Pius IX w pokorze swej raczył pisać do Norwida apostolski zapieczętowany list. […] Był przytomnym dwóm oblężeniom Paryża i za Terroryzmu protestował przeciw obaleniu Kolumny Vendôme jako członek Towarzystwa Zjednoczonych-Artystów, to przypomina tym samym, że był świadkiem, bezpośrednim uczestnikiem tych zdarzeń. Jeszcze w słowniku pod redakcja Witolda Doroszewskiego notowane jest (choć już z kwalifikatorem „dawny”) słowo przytomny w znaczeniu ‘znajdujący się, przebywający gdzie, kiedy; obecny’.

A oto inny przykład: w Norwidowskim poemacie „Rzecz o wolności słowa” czytamy: Mędrcy dzisiejsi głoszą, kto powolny, słucha: / Że Człowiek jest następnym ogniwem łańcucha / Stworzeń ciągu. Przy pierwszej lekturze tego fragmentu można nie zauważyć, że i on zawiera słowo znaczące dziś zupełnie co innego, niż dawniej. Nie chodzi przecież o to, że „dzisiejszych mędrców” (nomen omen: są oni traktowani z wyraźnym ironicznym dystansem) słuchają osoby wolno się poruszające, opieszałe, ślamazarne. Norwid podkreśla tu co innego: to mianowicie, że są to osoby uległe, posłuszne, podporządkowujące się czyjejś woli, dające sobą kierować.

Czytając literaturę piękną – także, jak widać, współczesną – warto być czytelnikiem uważnym, a nawet podejrzliwym, by wyłuskiwać różnego rodzaju archaizmy znaczeniowe i dzięki temu właściwie rozumieć poznawane teksty.

Idziemy nr 20 (606), 14 maja 2017 r.