Poszły pod ławę

Najpierw przywołałem takie konstrukcje, które – wbrew tytułowi – raczej nie są jeszcze całkiem „zapomniane”, choć może rzeczywiście nie należą już do zasobów czynnej polszczyzny większości Polaków. Tydzień temu wskazałem takie związki frazeologiczne, które nadal istnieją i są używane, ale doszło w nich do wymiany niektórych elementów lub ich modyfikacji formalnych. Na zakończenie tego minicyklu chciałbym dziś przytoczyć garść dawnych frazeologizmów, które wyrażają treść współcześnie oddawaną zupełnie (lub prawie zupełnie) innymi stałymi połączeniami wyrazowymi.

Kiedy ktoś popełniał pomyłki czy robił błędy, to niegdyś mówiono, że strzela bąki, dziś natomiast mówi się, że robi czy sadzi byki.

W sytuacji, gdy ktoś chciał podkreślić, że czegoś nie można zrobić, że coś się nigdy nie stanie, to używał frazeologizmu zje diabła, dziś stosuje się w takich kontekstach frazę Prędzej mi kaktus wyrośnie, niż…

Ująć w kluby (czyli ‘zmusić do posłuszeństwa, poskromić, ograniczyć swobodę’) to konstrukcja, której współcześnie odpowiada połączenie wziąć w ryzy / karby.

Znaczenie ‘odejść z niczym, niczego nie otrzymawszy, nie osiągnąwszy celu’ dawniej wyrażano m.in. frazeologizmem wyjechać / wyjść z mydłem; dziś mówi się odejść z kwitkiem.

Współcześnie, gdy chcemy powiedzieć, że ktoś był nagi, używamy formuły goły / nagi / tak, jak go Pan Bóg stworzył; dawniej znacznie bardziej eufemistycznie mawiano: taki, jak go matka urodziła.

Na ‘mieszaninę, chaos, bałagan, zamęt’ metaforycznie i nieco żartobliwie mówiono kiedyś szydły widły; obecnie stosujemy w tym znaczeniu wyrażenie groch z kapustą.

Zamiast wyciąć kota mówimy dziś spłatać figla.

O rzeczach, które przestały mieć znaczenie, straciły ważność, przedawniły się, mówimy czasem, że poszły w zapomnienie; dawniej mawiano z kolei, że poszły pod ławę.

Jeśli chcemy obrazowo powiedzieć, że doprowadzono kogoś do skrajnej nędzy, to mówimy, że obdarto go z ostatniej koszuli. Dawniej w takich sytuacjach mawiano, że zabrano mu ostatnią poduszkę.

Znaczenie ‘uratować życie, wyjść bez szwanku z jakiejś opresji grożącej śmiercią’ dzisiaj oddajemy frazą ujść z życiem czy też ocalić życie; nasi przodkowie stosowali natomiast konstrukcję unieść cało / całą szyję.

Dzisiejszy pierwszy lepszy (czyli ‘przypadkowy, byle jaki’) dawniej był określany jako aby kto.

Zamiast jak z płatka (‘łatwo, bez przeszkód, swobodnie’) mówiono kiedyś jak z rąbka wywinął.

Na koniec warto jeszcze podkreślić, że w dawnych tekstach można znaleźć także takie związki frazeologiczne, które funkcjonują do dziś w identycznej postaci, ale radykalnie zmieniły znaczenie. Tytułem przykładu można przywołać choćby wyrażenie na łeb, na szyję. Dziś mówimy tak, aby opisać sytuację, gdy ktoś się bardzo spieszy i przemieszcza się dokądś bardzo szybko, na nic nie zważając, tymczasem dawniej frazeologizm ten znaczył tyle, co ‘zupełnie, doszczętnie’. Inna konstrukcja, która może być bardzo myląca, kiedy spotykamy ją w tekstach niewspółczesnych, to zwrot mieć słabą głowę. Dawniej eufemistycznie mawiano tak o kimś, kto jest niezbyt mądry, niezbyt inteligentny; dziś określa się w ten sposób osobę, która łatwo się upija.

Idziemy nr 50 (584), 11 grudnia 2016 r.