O pisowni wyrazów z "ż" i "rz"

Wśród ogólnych zasad ortograficznych, którym poświęciłem dwa ostatnie teksty, szczególnie interesująca wydaje się zasada historyczna, która tłumaczy i częściowo reguluje m.in. używanie „rz” i „ż”, „h” i „ch”, „u” i „ó”. Przypomnę, że różnorodny zapis współcześnie tak samo brzmiących głosek da się wyjaśnić i uzasadnić dzięki odwołaniu do historii języka polskiego, które pozwala stwierdzić, że np. „ż” i „rz” niegdyś oznaczały dwa różne dźwięki. Pośrednim dowodem na to jest chociażby tzw. mazurzenie, czyli wymawianie liter i połączeń „sz”, „ż”, „cz” „dż” jako głosek [s], [z], [c], [dz], np. „szyja” – [syja], żaba – [zaba], „czapka” – [capka], „dżem” – [dzem]. Jak się okazuje, nie podlegają mu wyrazy, w których zapisujemy „rz”, np. „rzeka”, zatem kiedy zaczęło się kształtować zjawisko mazurzenia, użytkownicy języka – przecież niepiśmienni – musieli inaczej wymawiać „rz” i „ż”.

Współcześni Polacy, zapisując różne słowa, w których pojawia się głoska [ż], nie mogą się już jednak odwołać do różnic w wymowie. Czym zatem kierować się przy wyborze sposobu zapisu tej głoski? W dużej części przypadków pomocne okazuje się zastosowanie opisywanej przed tygodniem zasady morfologicznej. Zgodnie z nią literę „ż” piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub wyrazach pokrewnych (czyli powiązanych z nim słowotwórczo) zamiast „ż” występują litery: „g”, np. „waga”, a więc – „ważyć”; „h”, np. „wataha” – „watażka”; „s”, np. „niski” – „niżej”; „z”, np. „mazać” – „mażę”; „ź”, np. „gwóźdź” – „przygwożdżę”. Z kolei dwuznak „rz” piszemy wówczas, gdy wymienia się on na „r”, np. „pisarka”, a więc – „pisarz”, „morski” – morze”, „wiara” – „wierzyć”.

Niestety, w wielu wyrazach nie da się wykorzystać zasady morfologicznej. Wówczas należy zwracać uwagę na bezpośrednie sąsiedztwo literowe. I tak: „ż” piszemy po literach: „l”, np. „lżejszy”; „ł”, np. „małżeństwo”; „n”, np. „inżynier”; „r”, np. „oberża”. Z kolei „rz” piszemy po literach: „b”, np. „brzoza”; „d”, np. „drzewce”; „g”, np. „grzyb”; „j”, np. „ujrzeć”; „w”, np. „wrzesień”. Dwuznak „rz” piszemy także po literach „ch”, „k”, „p”, „t”, kiedy wymawiany jest on nie jako [ż], ale jako [sz], np. „chrzest”, „krzyk”, „przyjaciel”, „trzmiel”. Warto pamiętać przy tym o wyjątkach, do których należą m.in. wyrazy: „piegża”, „gżegżółka”, „pszenica”, „pszczoła”, kształt” czy „bukszpan”. Należy też podkreślić, że „ż” może pojawić się po innych niż wyżej wymienione literach, jeśli jest elementem wzmacniającej partykuły „-że”, np. „kupże”, „zróbże”, lub jeśli w połączeniu z literą „d” oznacza jedną głoskę [dż], np. „dżem”, „dżungla”, „dżdżysty”.

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 33 (362), 12 sierpnia 2012 r.