O naturze polskiej interpunkcji

W dwóch poprzednich odcinkach naszego cyklu na przykładzie przecinka przekonywałem Państwa (mam nadzieję, że skutecznie) do tego, jak ważna jest interpunkcja. Właściwe jej stosowanie sprawia, że tekst staje się przejrzysty, a odbiorcy łatwo go w odpowiedni, zamierzony przez nadawcę sposób odczytać. Z kolei niepoprawne użycie znaków przestankowych bardzo często prowadzi do nieporozumień, ponieważ zdania z takimi błędami niejednokrotnie stają się niejednoznaczne. Warto też podkreślić, że niezgodna z normą interpunkcja, nawet jeśli nie wprowadza wieloznaczności, to zawsze spowalnia i utrudnia odbiór tekstu, a zwłaszcza śledzenie wyrażonej w nim myśli autora. Komunikat w wersji pisanej jest pozbawiony dodatkowych, bardzo istotnych dla jego rozumienia czynników, jakimi w wypowiedziach mówionych są akcent i intonacja – także dlatego tak ważną rolę odgrywają w nim znaki interpunkcyjne.

Wbrew obiegowej opinii polska interpunkcja nie jest szczególnie trudna, a większość dotyczących jej zasad jest jednoznacznych i bezwyjątkowych. Nigdy też nie dość podkreślania, że w znakomitej większości przypadków zasady te podporządkowane są składni, a więc budowie zdania. Rzecz jasna, nie zawsze tak było. Lektura dawnych tekstów w ich oryginalnej postaci niejednokrotnie budzi zdumienie współczesnych czytelników m.in. właśnie bardzo nietypową interpunkcją. Jednakże po pierwsze, trzeba mieć świadomość tego, że ścisła kodyfikacja w tym zakresie to zjawisko stosunkowo nowe (rzecz jasna, jeśli bierze się pod uwagę historię polszczyzny), a po drugie dawniej interpretowano znaki interpunkcyjne odmiennie, niż robimy to dzisiaj. Oto reguły stosowania kilku takich znaków pochodzące z pierwszego podręcznika do gramatyki języka polskiego, czyli XVIII-wiecznej „Gramatyki dla szkół narodowych” Onufrego Kopczyńskiego: „przecinek”, gdzie się czyni mały przestanek w głosie równo przeciętem; „średnik”, gdzie się czyni większy przestanek z zawieszeniem głosu; „dwukropek”, gdzie większy także jest przestanek głosu nieco spuszczonego; „kropka”, czyli „kres” albo „peryod”, gdzie głos zupełnie spuszczony zostaje. Jak widać, interpunkcja była niegdyś podporządkowana względom intonacyjno-retorycznym, związana z rytmem oddechów, melodyką wypowiedzi. Współcześnie niekiedy także można stosować niektóre znaki interpunkcyjne w funkcjach retorycznych, ale zasadniczo zależą one od konstrukcji zdania.

W związku z wielokrotnie przeze mnie na tych łamach podkreślanym podziałem normy językowej na dwa poziomy (wzorcowy i użytkowy) wypada zaznaczyć, że w przypadku ortografii i interpunkcji taki podział nie obowiązuje. Innymi słowy: niezależnie od sytuacji komunikacyjnej i typu tekstu powinniśmy stosować te same zasady interpunkcyjne. Wyjątkiem są te z nich, które mają charakter fakultatwny lub wariantywny, czyli w konkretnych kontekstach możliwe jest użycie znaku interpunkcyjnego lub jego pominięcie albo też zastosowanie dwóch różnych rozwiązań w zakresie interpunkcji.

Przykład fakultatywnego znaku interpunkcyjnego znajduje się w drugim zdaniu poprzedniego akapitu: po wyrażeniu innymi słowy można, ale nie trzeba używać dwukropka.

Przykładem wariantywności interpunkcyjnej mogą być choćby sposoby zapisu zdań wykrzyknikowych, różniące się występowaniem lub brakiem przecinka oraz pozycją wykrzyknika. Oto pierwsza wersja takiego zdania: O, jakże byłbym szczęśliwy, gdybyś zechciała zostać moją żoną!, a to druga: O! Jakże byłbym szczęśliwy, gdybyś zechciała zostać moją żoną.

Idziemy nr 30 (616), 23 lipca 2017 r.