O matce i ojcu

Ale zdziwienie budzą też zapewne niektóre konkretne formy nieprzypominające żadnych znanych nam wyrazów. Skąd zatem wzięły się te określenia?

Zacznijmy od najbardziej podstawowych nazw pokrewieństwa, czyli matki i ojca. Rzeczownik matka uznaje się za jeden z najstarszych, najbardziej pierwotnych wyrazów. Wywodzi się on z języka praindoeuropejskiego i w wielu językach naszego kręgu kulturowego ma podobne postaci. Jako element najstarszej warstwy nazewniczej jest praktycznie niewytłumaczalny. W niektórych starszych źródłach znaleźć wprawdzie można próby wskazania jego etymologii, ale są one mało wiarygodne, ponieważ nie sposób ich zweryfikować. Jako ciekawostkę można jednak przypomnieć, że wiązano go m.in. ze słowami o znaczeniu ‘mierzyć, wymierzać, tworzyć’, z czego wywodzono znaczenie ‘rodzicielka’, ale też np. ‘silny, krzepki’, co miało mieć związek z pozycją kobiet w dawnych społecznościach. Inna hipoteza wskazuje na to, że „ma” to sylaba zwykle jako pierwsza wypowiadana przez dziecko – i to od niej powstał wyraz oznaczający kogoś, kto jest dziecku najbliższy.

Niezależnie od niejasnej etymologii można prześledzić rozwój wyrazu matka w polszczyźnie. Do XVI wieku funkcjonowały formy w sposób regularny kontynuujące źródłosłów prasłowiański, czyli mać i macierz, a także maci i maciora. Od XVI wieku mać wyraźnie zaczyna ustępować miejsca formie zdrobniałej, czyli matka. Jednakże w tekstach Mikołaja Reja czy Jana Kochanowskiego występują jeszcze obok siebie mać, macierz i matka, a także mama. Dawne formy częściowo przetrwały do dziś, jednak w innych znaczeniach – maciora to dziś wyłącznie ‘samica dzika lub świni’, a macierz występuje niekiedy jako podniosłe określenie ojczyzny, najczęściej jednak jest stosowane jako termin matematyczny. Mać poza przekleństwami zachowała się w przysłowiu Jaka mać, taka nać (‘jaka matka, takie dzieci). Warto jeszcze przywołać derywat od jednej z dawnych form, mianowicie macierzysty.

Ojciec to kolejny leksem należący do najbardziej pierwotnych, dlatego też i jego etymologia jest niepewna. Najczęściej wiąże się go z praindoeuropejskim rdzeniem „at-”, także i w tym przypadku wskazuje się przy tym na język dzieci jako źródło tego słowa. W polszczyźnie pierwotnie istniała postać ociec, później na wzór niektórych przypadków zależnych, w których pojawiło się „j”, utworzono współczesną formę ojciec. Derywaty ojczyzna czy ojcowizna powstały już od niej.

Rzeczownik macocha prawdopodobnie powstał jako wyraz o negatywnym nacechowaniu w opozycji do pierwotnego zdrobnienia matka, ale i w tym przypadku istnieje wiele różnych hipotez etymologicznych. Zwykle przypisuje mu się prymarne znaczenie ‘podobna do matki’. Jako ciekawostkę można przywołać to, że przez dość długi czas w polszczyźnie współwystępowały oboczne formy macocha i macecha.

Ojczym także jest wyrazem odziedziczonym z języka prasłowiańskiego. Początkowo używano go jako określenia najstarszego z synów pełniącego rolę głowy rodziny po śmierci ojca (niektórzy badacze przypisują mu znaczenie ogólniejsze – ‘ten, który jest uważany za ojca, traktowany jak ojciec’), dopiero później zyskał on współczesne znaczenie ‘mąż matki w stosunku do jej dzieci z poprzedniego małżeństwa’.

Idziemy nr 1 (587), 1 stycznia 2017 r.