„Internetowy słownik języka Cypriana Norwida” notuje kilkadziesiąt wyrazów, których znaczenie jest odmienne od tego, jakie znamy z polszczyzny ogólnej.
fot. wikimedia commons
Przed tygodniem przypominałem, czym są i w jaki sposób powstają neosemantyzmy, dziś czas na zapowiadane przykłady z pism jednego z patronów roku 2021, czyli Cypriana Norwida. „Internetowy słownik języka Cypriana Norwida” notuje kilkadziesiąt wyrazów, których znaczenie jest odmienne od tego, jakie znamy z polszczyzny ogólnej. Dokładniej rzecz biorąc, rzadko wszystkie użycia jakiegoś wyrazu mają oryginalne autorskie znaczenie, najczęściej dane słowo jest przez poetę stosowane w kilku znaczeniach, z których tylko jedno jest swoiste, nowe.
Przyjrzyjmy się rzadkiemu przymiotnikowi bezposągowy, który bywał w polszczyźnie używany w dość czytelnym, wynikającym z budowy znaczeniu ‘pozbawiony posągów’. W takim sensie pisano np. o kulcie bezposągowym – czyli takim, w którym bóstw nie przedstawia się w postaci figur i pomników bądź też takim posągom nie oddaje się czci. W pismach Norwida wyraz ten występuje jedynie dwukrotnie, przy czym w każdym z kontekstów należy go rozumieć inaczej. Kiedy poeta pisze o bezposągowym kraju, to mowa jest o kraju, w którym nie istnieją posągi, realizuje się tu zatem znaczenie znane z polszczyzny ogólnej. Kiedy jednak w innym miejscu pisze o historii Izraela oraz judaizmie i zaznacza, że Żydzi nie obrażali ryciną kamienną i brązową bezposągowej postaci Jehowy, to omawiane słowo należy rozumieć chyba jednak nieco inaczej. Postać Jehowy jest bezposągowa nie tyle dlatego, że jej posągi nie istnieją (o tym mówi przecież kontekst), ile raczej dlatego, że nie można i nie wolno jej przedstawić za pomocą jakiegokolwiek posągu. Bezposągowy w tym fragmencie tekstu to zatem neosemantyzm, który można zdefiniować jako ‘nie dający się przedstawić / niemożliwy do przedstawienia w postaci posągu’.
Spójrzmy teraz na przymiotnik bezsenny. Wyraz ten zwykle jest używany w znaczeniu ‘spędzony bez snu, nie śpiący, nie mogący spać’ i tak też kilkakrotnie stosuje go Norwid, gdy np. wspomina o bezsennych, na pracy strawionych nocach czy też o nocy modlitw przy zwłokach bezsennej. Kiedy jednak czytamy: Miałem sen, nie wiem, o ile bezsenny, to interesujące nas słowo należy raczej odczytywać w nowym sensie ‘pozbawiony snu, nie będący snem’.
Po przykładach przymiotnikowych warto przywołać jakieś neosemantyzmy rzeczownikowe. Pierwszym niech będzie uszczerbek. Poeta stosuje go, rzecz jasna, w znanym nam znaczeniu ‘strata, ubytek’, ale w jego pismach można też znaleźć następujące zdanie: głęboka starożytność ma na sobie tę wielką i zaszczytną pieczęć: że nie tylko pomniki ocalone, ale i uszczerbek onych, ale i sam nawet onychże brak zamienia się jej w pomnik, skoro takowy kto umie uczytelnić. Tutaj uszczerbek to tyle, co ‘szczątek, ułomek’ i jest to neosemantyzm poety.
Na koniec bardzo oryginalny przypadek – dobrze nam znany z wielu pieśni, ale też z liturgii rzeczownik hosanna. Trafił on do polszczyzny, oczywiście, z języka łacińskiego, ale jego podstaw należy szukać jeszcze w języku greckim lub hebrajskim. W słowniku Doroszewskiego definiowany jest on następująco: ‘okrzyk powitalny i modlitewny dawnych żydów; chwała, radość’, w jednym z najnowszych leksykonów zaś jako: ‘wykrzyknik będący pierwotnie wezwaniem do Boga o pomoc, potem radosną inwokacją’. Oba opisy niosą też informację o tym, że omawiane słowo jest nieodmienne. Tymczasem w niezwykłym poemacie „Rzecz o wolności słowa” Norwid pisze: słowo nieustanne / Miarkujesię i rytmi, i śpiewa hosannę! W tym i w podobnych kontekstach poeta stosuje rzeczownik hosanna w nowym znaczeniu ‘pieśń, modlitwa pochwalna’.
Co? Gdzie? Kiedy?
