Niepoprawne *"zawieszenie ognia"

Innowacje frazeologiczne to różnego typu zmiany, które wprowadza się do związków frazeologicznych. Wiele z nich nie ma uzasadnienia funkcjonalnego, czyli jest niepotrzebnych – wówczas uznaje się je za błędy frazeologiczne. Przed tygodniem przywołałem kilka pierwszych typów takich innowacji; dziś kolejne.

Zmiana składu związku frazeologicznego może polegać nie tylko na zamianie jakiegoś elementu na inny (np. Mój strój *pasuje jak krowa do karety), pominięciu go (Ten produkt to *ostatni krzyk) lub też na dodaniu niepotrzebnego członu (To są plotki *wyssane z brudnego palca). Niekiedy w tekstach dochodzi też do zjawiska zwanego kontaminacją.

Kontaminacja frazeologiczna to niewłaściwe połączenie dwóch poprawnych związków frazeologicznych. Dzieje się tak najczęściej wówczas, gdy nadawca nie zna dokładnej postaci frazeologizmów i kojarzy ze sobą związki w jakimś sensie podobne lub gdy w danej sytuacji komunikacyjnej może użyć dwu różnych, bliskoznacznych związków. Pierwszy przypadek można zilustrować np. połączeniem *siedzieć jak mysz kościelna pod miotłą, które jest kontaminacją frazeologizmów siedzieć jak mysz pod miotłą i być biednym jak mysz kościelna. Ze względu na to, że w obu występuje rzeczownik mysz, mogą się one mylić i nakładać na siebie – zwłaszcza gdy nadawca nie zna ich dokładnej formy i znaczenia. Przypadek drugi można pokazać na przykładzie tytułowej kontaminacji *zawieszenie ognia. Na nazwanie sytuacji, gdy obie strony konfliktu czasowo powstrzymują się od prowadzenia działań wojennych, możemy użyć dwóch bliskoznacznych frazeologizmów: zawieszenie broni i wstrzymanie ognia. Mechanizm powstawania błędu jest jasny: skoro obie konstrukcje są w tej sytuacji równie dobre, to nadawca, który zdaje sobie z tego sprawę i pamięta o obu, może w konsekwencji użyć fragmentu jednej i fragmentu drugiej. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku tekstów mówionych, kiedy nie ma czasu na refleksję nad tworzonym komunikatem. Podobna jest przyczyna powstania kontaminacji *rzucić kogoś na szerokie wody, która jest wynikiem połączenia bliskoznacznych związków: rzucić kogoś na głęboką wodę i wypuścić kogoś na szerokie wody.

Kolejny typ innowacji polega już nie na modyfikacji składu samego związku frazeologicznego, ale na zmianie jego najbliższego kontekstu. Warto pamiętać, że frazeologizmy – podobnie jak wyrazy – mają określoną, często dość ograniczoną łączliwość, czyli mogą się pojawiać tylko w pewnych typach kontekstów. Na przykład znane zwroty grać pierwsze skrzypce i rzucać komuś kłody pod nogi odnoszą się tylko do ludzi i mogą się łączyć tylko z rzeczownikami osobowymi. W związku z tym za błędne należy uznać zdania: *Jeszcze niedawno w polskiej gospodarce pierwsze skrzypce grał węgiel kamienny oraz: *Politycy ciągle rzucają gospodarce kłody pod nogi.


dr Tomasz Korpysz
Idziemy nr 29 (358), 15 lipca 2012 r.