Kończąc swoisty minicykl odcinków poświęconych Norwidowi, a dokładniej: jego neologizmom i neosemantyzmom, chciałbym dziś przywołać jeszcze kilka przykładów tych drugich.
fot. wikimedia commons
Jak Państwo zapewne zauważyli już poprzednio, odtworzenie znaczenia neosemantyzmu jest znacznie trudniejsze niż w przypadku neologizmów. Niektóre przykłady są jednak dość czytelne, ponieważ wyjaśnia je kontekst.
Przyjrzyjmy się choćby przymiotnikowi cywilizacyjny. Wielokrotnie używa go Norwid w znaczeniu ‘właściwy cywilizacji, związany z cywilizacją’. Tak jest, gdy pisze np. o rozwoju cywilizacyjnym, postępie cywilizacyjnym czy też o cywilizacyjnej potędze druku. Stosuje on jednak omawiany przymiotnik także w innowacyjnym znaczeniu ‘cywilizowany’, gdy wspomina o świecie katolickim i cywilizowanym, do którego kierować należy odezwę w sprawie prześladowanych unitów.
Przysłówek częściowo znaczy przede wszystkim ‘w części, po części’. Jednak poza użyciami w takim znaczeniu w pismach Norwida znaleźć można kilka kontekstów, w których słowo to należy rozumieć nieco inaczej. W jednym z listów relacjonuje on: Mam kontrakt z Krakowem, gdziemi za historię sztuki cztery tysiące wypłacają, ale tak częściowo, jak posyłam poszyty manuskryptu. W innym miejscu z kolei pisze o pewnym dzienniku, który z wolna, częściowo zamieszcza rymy pośmiertne żyjącego wieszcza! W takich kontekstach częściowo to tyle, co ‘w częściach, etapami’.
W tekstach poety kilkakrotnie znaleźć można słowo hoży. Przymiotnikiem tym określa on dziewczyny oraz dziewki smagłe, ale też Parysa oraz – metonimicznie: czyjeś lica. Omawiany wyraz ma w takich przypadkach swoje słownikowe znaczenie: ‘krzepki, zdrowy; urodziwy’. Ale Norwid odnosi przymiotnik hoży także do pieśni i tańców, a wówczas należy go definiować jako ‘skoczny, żwawy’, co jest autorskim neosemantyzmem.
Ciekawym przykładem jest też słowo para. Kiedy czytamy: popłynął – nie jak parą się dziś z Neapolu przenoszę do Palermo, to możemy uznać, że jest to jednostkowe, kontekstowe przesunięcie: od wyrażenia płynąć za pomocą maszyny parowej, pary do: płynąć / przenosić się parą. Okazuje się jednak, że podobnych kontekstów jest w pismach Norwida więcej, należy więc raczej przyjąć, że w części użyć nadał on rzeczownikowi para nowe znaczenie: ‘statek parowy, maszyna parowa’.
Spójrzmy teraz na czasownik ocierać się. W poruszającej miniaturze dramatycznej „Słodycz” Norwid opisuje m.in. sen, w którym pewien Rzymianin widzi niezwykłą scenę: oto lew, który miał pożreć chrześcijanina, ociera się jak kot, / o goleń jego i zatrzaska paszczę… Omawiany czasownik realizuje tu, jak widać, znaczenie znane z polszczyzny ogólnej. Kiedy jednak czytamy: wy, młodzi ludzie dziewiętnastego wieku, zaczynacie od bogactwa serca – kochacie mocno, prawdziwie i czysto na początku dni swoich – a potem – stopniowo, stopniowo ociera się ten brylant – wysycha źródło, to tego znaczenia „podstawić” tu nie można. Ocierać się to w tym przypadku ‘ścierać się’, a może nawet raczej: ‘ścierając się, niszczeć’.
Interesującym, ostatnim już, który chciałbym przywołać, przykładem neosemantyzmu jest rzeczownik błoto. Poza dość licznymi użyciami bliskimi współczesnym Norwid stworzył też próbę (dodam, że nieudaną) odtworzenia etymologii nazwy Bałtyk. Poeta pisze: Wyraz Bałtyk, Morze Bałtyckie, jest bełt, jest „błoto”, czyli laguna – takich lagun systemat aż pod Ostrołękę podchodził był. Jak widać, wprost nadaje on tu słowu błoto nowe znaczenie, ten neosemantyzm nie wymaga więc naszych kontekstowych odczytań, które zawsze narażone są na przybliżenia i niedokładności.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
