Niedawno jeden z uważnych i dociekliwych czytelników polemicznie odniósł się do felietonu poświęconego m.in. słowu mać.
Każdy, kto pisze, liczy na odzew czytelników. W przypadku tekstów naukowych, które z racji wykonywanego zawodu piszę najczęściej, polega on przede wszystkim na aprobatywnym lub krytycznym, dyskusyjnym odwoływaniu się do danej pracy przez innych naukowców. W przypadku tekstów zamieszczonych w tej rubryce to raczej po prostu docierające do mnie sygnały czyjejś lektury. Czasami zdarza się jednak, że ktoś podsunie mi jakiś pomysł, podpowie źródło lub przykład, a także poda w wątpliwość jakieś stwierdzenie lub wręcz wytknie mi jakiś błąd.
Niedawno jeden z uważnych i dociekliwych czytelników polemicznie odniósł się do felietonu poświęconego m.in. słowu mać. Stwierdził mianowicie, że postać macierz jest kalką łacińskiego mater (podobnie jak pacierz jest przeniesionym z łaciny i spolszczonym wariantem słowa pater), a maciora to współcześnie samica nie tylko dzika czy świni, lecz także owcy.
Jak podkreślałem w minicyklu tekstów na temat nazw pokrewieństwa, wiele wyrazów z tego pola znaczeniowego, zwłaszcza tych najbardziej podstawowych, ma niejasne pochodzenie i trudny do odtworzenia rozwój formalny i znaczeniowy. Jednak jeśli chodzi o macierz, to źródła językoznawcze, etymologiczne dość konsekwentnie wskazują na istnienie praindoeuropejskiego *m?t?’r – wyrazu, który potem miał kontynuanty w wielu językach, m.in. w łacinie (m?ter), ale też np. w grece (m?t?r), staroindyjskim (m?tar), staroniemieckim (muoter, dziś niemieckie Mutter) oraz prasłowiańskim *mati (stąd choćby czeska máti czy rosyjska mať). Zgodnie z tą teorią polska mać jest kontynuacją – niezależną od łacińskiej m?ter – formy praindoeuropejskiej. Przyjmuje się, że macierz jest wtórna, została utworzona od dawnej postaci przypadków zależnych rzeczownika mać (dopełniacz: macierze, celownik: macierzy, biernik: macierz; prasłowiańska postać biernika liczby pojedynczej to mater?). Analogicznie opisuje się powstanie maciory – jako wyrazu wtórnie utworzonego od form przypadków zależnych rzeczownika mać, maci (bo i ta druga forma mianownika tego wyrazu istniała). Macierz z kolei była podstawą utworzenia przymiotnika macierzyn, od którego powstały m.in. macierzyństwo, macierzyński czy macierzysty. Wyrazy mać i macierz dość wcześnie zaczęły być wypierane przez pierwotnie zdrobniałą formę matka – w słowniku notującym polszczyznę XVI-wieczną mać i macierz występują 135 razy, a matka już 3233 razy (niemal wszystkie użycia w znaczeniu: ‘kobiet, która urodziła dziecko’).
Maciora (i maciorka) pierwotnie oznaczała po prostu ‘matkę’, ale znaczenie tego wyrazu dość szybko zaczęło się zawężać, specjalizować. W XVI wieku mówiono tak jeszcze o kobiecie (choć coraz rzadziej), ale też o samicach różnych zwierząt i szczegółowo – o klaczy i samicy świni. W XVII wieku maciorka to także ‘królowa pszczół’ (maciorka pszczelna). W tym czasie zanikło znaczenie ‘kobieta – matka’. W słowniku Witolda Doroszewskiego z przełomu lat 50. i 60. XX wieku maciora ma dwa znaczenia: 1) ‘samica świni, dzika’, 2) ‘samica owcy’, jednak współcześnie wyraz ten używany jest tylko w tym pierwszym znaczeniu. Samica owcy, którą przywołał czytelnik, nazywana bywa formą zdrobniałą maciorka, ale nie maciora – przynajmniej w źródłach, do których dotarłem. Jako ciekawostkę można przywołać to, że we współczesnej gwarze więziennej odnotowywano użycia wyrazu maciora w znaczeniu ‘kobieta’, ‘kochanka’, a zwłaszcza ‘prostytutka’. W języku młodzieżowym w tym samym sensie funkcjonowała też locha i loszka. Środowiskowo w pewnym zakresie nastąpił więc powrót do znaczenia pierwotnego.
Co? Gdzie? Kiedy?
