Jak mówimy o Duchu Świętym?

Fot. Dnalor 01 / wikipedia / CC BY-SA 3.0 / Link

Poza formułą towarzyszącą znakowi krzyża i niektórymi elementami Mszy Świętej chyba tylko osoby konsekrowane  oraz  członkowie ruchów charyzmatycznych i części wspólnot religijnych wzywają DuchaŚwiętego i modlą się do Niego. Niewątpliwie jest On też najmniej obecną w świadomości wiernych Osobą Trójcy Świętej. Przyczyny tego stanu rzeczy należą do sfery teologii, liturgiki, socjologii religii, ale też choćby historii sztuki i literatury, nie ich dotyczy zaś ta rubryka. Jednakże powyższą obserwację pośrednio potwierdza także ogląd danych językowych: leksyki religijnej, a konkretnie tej grupy słownictwa, którym określa się Boga.

W polszczyźnie istnieje wiele bezpośrednich i metaforycznych nazw Boga Ojca i Chrystusa, natomiast zbiór określeń Ducha Świętego jest dość ograniczony. W tłumaczeniach tekstów biblijnych najczęściej pojawia się podstawowa nazwa Duch, której zwykle towarzyszą jakieś określenia, np. Duch Święty (to najliczniej reprezentowana struktura, będąca kalką łacińskiego Spiritus Sanctus), Duch Boży, Duch Boga, Duch Pański, Duch Prawdy, Duch Chwały. W Piśmie Świętym występują też wyrażenia bardziej rozbudowane, jak np. w 15. wersie 8. rozdziału Listu do Rzymian, gdzie czytamy: Otrzymaliście ducha przybrania za synów, czy 11. wersie tego samego rozdziału: Duch Tego, który Jezusa wskrzesił z martwych. Takie peryfrastyczne formuły są wyraźnie kontekstowe I nie weszły, rzecz jasna, do  języka ogólnego,  ale stały się podstawą wtórnych nazw obecnych w niektórych tekstach religijnych i literackich, np. Ożywiciel czy Wskrzesiciel.

Stosunkowo częstym określeniem w modlitwach i pieśniach religijnych jest wyrażenie Duch Stworzyciel / Stworzyciel Duch, które z kolei jest odzwierciedleniem łacińskiej formuły obecnej np. w średniowiecznym hymnie Creator Spiritus. Występuje ono także w wariantach Duch Twórca, Twórczy Duch czy Tworzący Duch. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że pozornie całkowicie synonimiczny rzeczownik Stwórca zwykle nazywa Boga Ojca. Nie używa się go, rzecz jasna, w stosunku do ludzi, którzy coś stworzyli, ale raczej nie jest też odnoszony do Ducha Świętego.

Do innej cechy przypisywanej Trzeciej Osobie Trójcy Świętej odwołuje się nazwa Pocieszyciel, która występuje nie tylko w przywołanym wyżej hymnie (Pocieszycielem jesteś zwan), lecz także np. w Ewangelii św. Jana. W niektórych tłumaczeniach tych fragmentów Pisma Świętego zamiast Pocieszyciela pojawia się przejęty jeszcze z języka greckiego Paraklet, używany także w wielu współczesnych tekstach religijnych. Nazwa ta, jak podkreślają bibliści, jest bardzo niejasna, być może dlatego często nie jest tłumaczona (czasem jest oddawana też jako Wspomożyciel). Warto dodać, że w literaturze staropolskiej zamiast Pocieszyciela znaleźć można określenia Ucieszyciel i Uciesznik.

Kilka interesujących peryfrastycznych konstrukcji odnoszących się do Ducha Świętego przynosi pieśń Przybądź, Duchu Święty. Znajdujemy tam np. wyrażenia Ojciec ubogich, Dawca darów mnogich, Światłość sumień czy Światłość najświętsza. Z kolei w cytowanym już hymnie O Stworzycielu, Duchu, przyjdź występuje interesujące metaforyczne określenie jedno Tchnienie Dwóch, które odsyła nie tylko do pierwotnych sensów polskiego rzeczownika duch (oznaczał on m.in. ‘oddech’ oraz ’powiew wiatru; wiatr’), lecz także do znaczeń niesionych przez hebrajski źródłosłów ruah. Konstrukcja ta wyraża ponadto jedną z prawd wiary katolickiej, tzn. To, że Duch Święty pochodzi od Ojca I Syna, a nie –jak wyznają to prawosławni – od Ojca przez Syna. To już jednak temat teologiczny, a nie językoznawczy…

Idziemy nr 12 (701), 24 marca 2019 r.