Spójrzmy na kilka przymiotników odnoszących się do państw i mających ogólne znaczenie „pochodzący z X, związany z X”
fot.pixabay.com/CC0
Po odcinkach, w których przywoływałem przykłady przymiotników od nazw miejscowych, które są dla dzisiejszych odbiorców zaskakujące, ale mają uzasadnienie historyczne, warto przypomnieć ogólne współcześnie obowiązujące zasady regularnego tworzenia takich wyrazów pochodnych. Zanim jednak do tego przejdę, muszę napisać jeszcze przynajmniej o jednej grupie trudniejszej i mniej typowej.
Spójrzmy na kilka przymiotników odnoszących się do państw i mających ogólne znaczenie „pochodzący z X, związany z X” typu: francuski, grecki, gruziński czy szwedzki. Odpowiednie nazwy państw to: Francja, Grecja, Gruzja i Szwecja, zatem oczekiwanymi, regularnymi przymiotnikami od nich utworzonymi byłyby formy typu *francjański/*francjowski, *grecjański/*grecjowski, *gruzjański/*gruzjowskii *szwecjański/*szwecjowski. Tymczasem zgodne z normą, powszechnie używane są przecież zupełnie inne wyrazy pochodne. Tłumaczy się to tym, że podstawą derywatów są w tym przypadku nie nazwy państw, ale nazwy ich mieszkańców: Francuz – francuski, Grek – grecki, Gruzin – gruziński i Szwed – szwedzki.
Dotychczas w ogóle nie pisałem o nazwach wieloczłonowych jako podstawach do tworzenia przymiotników. A przecież wśród nazw geograficznych niemało jest zwłaszcza połączeń dwuwyrazowych. Może się więc pojawić uzasadnione pytanie o to, jakie są w tym przypadku zasady. Czy przymiotnik złożony zawiera oba człony takiej nazwy złożonej, czy też tworzy się go jedynie od jednego z jej elementów (a jeśli tak, to od którego)? Jak się okazuje, częściowo jest to zależne od tego, jakie części mowy i w jakiej kolejności składają się na daną nazwę, ale ważną role odgrywają też czynniki historyczne i zwyczajowe.
Jeśli chodzi o najliczniejsze nazwy złożone z przymiotnika i rzeczownika (w tej właśnie kolejności), to co do zasady utworzony od nich przymiotnik także jest złożony: zawiera oba elementy w wyjściowym porządku oraz cząstkę je łączącą i – rzecz jasna – odpowiedni przyrostek. Oto kilka typowych przykładów: Jelenia Góra – jeleniogórski, Nowa Ruda – noworudzki, Nowy Targ – nowotarski, Stalowa Wola – stalowowolski, Stare Babice – starobabicki, Zielona Góra – zielonogórski. Rzecz jasna, nawet od takiej reguły są wyjątki, np. Księże Pole – księski.
Inaczej jest w przypadku znacznie rzadszych nazw złożonych z dwóch przymiotników: najczęściej przymiotnik pochodny tworzony jest jedynie od pierwszego członu, np.: Biała Piska, Biała Rawska czy Biała Szlachecka – bialski, Czarna Białostocka – czarniański. Nie jest to jednak zasada w pełni regularna: chociażby od nazwy Wysokie Mazowieckie tworzy się przymiotnik złożony wysokomazowiecki. Niekiedy spotykane są obie formy, np. od nazwy Biała Podlaska: bialski i bialskopodlaski.
W przypadku nazw dwuelementowych, w których pierwszy jest rzeczownik, a drugi przymiotnik, najczęściej przymiotnik pochodny tworzy się jedynie od członu rzeczownikowego, np.: Kamień Pomorski – kamieniecki, Kazimierz Dolny – kazimierski, Krosno Odrzańskie – krośnieński, Ostrowiec Świętokrzyski – ostrowiecki, Sępólno Krajeńskie – sępoleński, Ustronie Morskie – ustroński. Istnieje jednak grupa takich nazw, od których tworzy się przymiotnik złożony, w którym element rzeczownikowy oddzielony jest od elementu przymiotnikowego łącznikiem, np.: Grodzisk Mazowiecki – grodzisko-mazowiecki, Ostrów Wielkopolski – ostrowsko-wielkopolski, Tomaszów Mazowiecki – tomaszowsko-mazowiecki. Ze względów praktycznych (takie formy są niewygodne w użyciu) coraz częściej są one zastępowane przymiotnikami prostymi, odpowiednio: grodziski, ostrowski i tomaszowski.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
