Badania języka artystycznego oraz języka i stylu pisarzy, które mają w Polsce długą tradycję i obecnie stanowią ważny nurt badań językoznawczych, najczęściej skupione są na leksyce.
Analizie poddawane są przy tym zarówno autorskie neologizmy, używane przez danego twórcę archaizmy czy dialektyzmy, charakterystyczne dla jego dzieł (czasem – dla konkretnego tekstu) „słowa-klucze”, występujące w jego utworach nazwy własne, jak i pojedyncze leksemy, wybrane rodziny słowotwórcze czy pola semantyczne. Znacznie rzadsze są prace, w których punktem wyjścia jest np. zbiór derywatów jednego typu (czyli wyrazów utworzonych w ten sam sposób, zawierających te same cząstki słowotwórcze) czy też słownictwo konkretnego utworu lub grupy tekstów w jakiś sposób powiązanych (tematycznie, genologicznie, chronologicznie itp.). Zupełnie wyjątkowe są zaś opracowania całości słownictwa danego twórcy mające postać konkordancji, list frekwencyjnych, indeksów czy wreszcie słowników. Jak dotąd, istnieją jedynie słowniki języka Jana Kochanowskiego, Jana Chryzostoma Paska oraz Adama Mickiewicza. Trwają prace nad słownikiem języka Cypriana Norwida; opracowywane jest też, w wyborze, słownictwo Stefana Żeromskiego oraz Stanisława Wyspiańskiego.
Wśród prac analizujących leksykę znaleźć można niemało takich, w których oglądowi podaje się związki frazeologiczne. Dzieje się tak między innymi dlatego, że są to konstrukcje obrazowe i w dużej mierze ekspresywne, a często mające też charakter oceniający, ich opracowania pozwalają zatem wiele powiedzieć o sposobie widzenia i wartościowania świata przez danego twórcę. Analizy takie pokazują przy tym nie tylko po prostu to, czy dany twórca chętnie wykorzystywał frazeologizmy, ale też choćby to, do jakich związków najczęściej sięgał (np. mitologicznych, biblijnych, literackich czy też raczej potocznych), w jakich kontekstach i funkcjach je stosował czy i w jaki sposób je modyfikował itp.
Szczególnie interesujące wydaje się badanie tego ostatniego aspektu funkcjonowania frazeologizmów w tekstach artystycznych i w języku autorów. Twórcy często umieszczają związki frazeologiczne w nietypowych, czasem wręcz zaskakujących (i tematycznie, i stylistycznie) kontekstach, niejako je „odświeżając”, zmuszając odbiorców do pogłębionej lektury takich fragmentów utworów, ukazując nieoczywiste znaczenia czy skojarzenia związane z tymi połączeniami wyrazowymi. Równie częste, a nawet częstsze, są przypadki różnego rodzaju innowacji frazeologicznych. Autorzy utworów literackich niejednokrotnie modyfikują skład frazeologizmów: skracają je przez usunięcie wybranych członów, dodają do nich nowe, nietradycyjne elementy, wymieniają utrwalone wyrazy będące ich składnikami na inne (choćby nawet bliskoznaczne, ale zawsze wówczas czymś się różniące) czy też łączą ze sobą odrębne związki, tworząc nowe połączenia. Rzadziej można spotkać przekształcenia formalne składników związku frazeologicznego: zmiany ich liczby, rodzaju, czasu, typu połączeń z innymi składnikami itp.
Za tydzień, korzystając z niedawno opublikowanej, bardzo interesującej książki Anety Wysokiej, powyższe uwagi ogólne zilustruję przykładami zaczerpniętymi z tekstów Ryszarda Kapuścińskiego.
.jpg&w=624&h=543)
Co? Gdzie? Kiedy?
