Dlaczego babimojski i ujejski?

fot.pixabay.com/CC0

I rzeczywiście, takie derywaty sprawiają wiele kłopotu użytkownikom polszczyzny. Można nawet powiedzieć, że coraz więcej, ponieważ we współczesnym języku polskim używanych jest coraz więcej przymiotników od nazw miejscowych – zwłaszcza obcych. Dzieje się tak, ponieważ obecnie, w dobie rozwoju nowoczesnych mediów, a zwłaszcza internetu, w praktyce możemy doświadczać tego, jak świat staje się globalną wioską – by przywołać słynne sformułowanie Herberta Marshalla McLuhana z jego nie mniej słynnej książki „Galaktyka Gutenberga”. Ilu z nas (zwracam się tu do nieco starszych czytelników „Idziemy”) przed, powiedzmy, 30 laty miało potrzebę, by używać przymiotników od nazw miejscowości położonych poza Polską, wyłączając stolice państw i najbardziej znane miasta? Więcej nawet: ilu z nas miało szansę gdziekolwiek zetknąć się z takimi wyrazami? Zresztą podobnie było z wieloma nazwami polskimi. Dziś jest inaczej: wciąż stykamy się z informacjami o tym, co zdarzyło się w jakimś mało nam znanym miejscu w Polsce czy gdzieś w świecie. Niejednokrotnie kontekst wymusza wówczas zastosowanie przymiotnika. Jak je tworzyć? Co należy brać pod uwagę w trakcie takiego procesu słowotwórczego?

Ogólnie rzecz biorąc, na formę przymiotnika od nazwy miejscowej wpływają trzy czynniki, z których najważniejszy jest czysto językowy, a dokładniej: wewnątrzjęzykowy, zwykle określany jako „fonetyczno-morfologiczny”. Postać takiego pochodnego od nazwy miejscowej przymiotnika (podobnie jak innych przymiotników tworzonych od wyrazów pospolitych) zależy przede wszystkim właśnie od formy podstawowej nazwy: od zakończenia jego tematu fleksyjnego oraz wymowy. Dwa pozostałe kryteria, które należy brać pod uwagę, to kryterium historyczne oraz zwyczajowe.

Zanim nieco szerzej napiszę o kryterium fonetyczno-morfologicznym, bardzo ważne jest, by od razu podkreślić rolę tego drugiego. Otóż współczesna norma aprobuje wiele form nieregularnych, niezgodnych z dominującymi schematami, łamiących pewne współczesne ogólne zasady fonetyczne czy morfologiczne, ponieważ są to formy stare, poświadczone w źródłach, niejednokrotnie mające uzasadnienie w dawnych prawidłach językowych. Tak jest np. w przypadku form babimojski od Babimost (dziś powiedzielibyśmy raczej: babimostowy jak most – mostowy), ujejski (od Ujazd, dziś coraz częstsza jest nowsza postać: ujazdowski, mamy np. Aleje Ujazdowskie czy Zamek Ujazdowski, ale przecież jest choćby nazwisko Ujejski), zamojski (od Zamość) i zawichojski (od Zawichost). Wszystkie one są uzasadnione historycznie: dawniej przyrostek -ski poprzedzony był tzw. jerem miękkim, który zmiękczał poprzedzającą spółgłoskę, dlatego też powstawały formy typu babimośćski, ujeźdźski, zamośćski i zawichośćski. Ze względów fonetycznych (trudności w wymowie takich grup spółgłosek) nastąpiło uproszczenie tych wyrazów pochodnych do znanych nam dziś postaci z „j”: babimojski, ujejski, zamojski i zawichojski. Na marginesie warto zaznaczyć, że podobnie stało się z rzeczownikiem ojciec: pierwotny ociec miał w przypadkach zależnych postać oćca, oćcu, oćcem, które przekształciły się w: ojca, ojcu, ojcem, a te z kolei wpłynęły na zmianę formy mianownikowej do dzisiejszej: ojciec. Podobnie z dawnego zdradźcy powstał zdrajca, a z radźcy – rajca. Zresztą i obecnie zamiast takich grup miękkich spółgłosek czasem wprowadzamy „j” – wystarczy przypomnieć, że liczebnik sześćset w języku potocznym często jest wymawiany jako „szejset”.

Idziemy nr 34 (774), 23 sierpnia 2020 r.